Historia
Najstarszą budowlę sakralną w Brough of Deerness wzniesiono w X wieku. Była to prawdopodobnie przednordyjska kaplica, włączona być może w obręb większego kompleksu monastycznego, choć nie można także wykluczyć siedziby obronno – mieszkalnej z prywatną kaplicą lokalnego wodza. W jej pobliżu odnaleziono dwa pochówki dziecięce złożone zgodnie z tradycją chrześcijańską oraz monetę z okresu panowania Edgara (959-970). W ciągu kolejnych lat z powodu napływu pogańskiej ludności nordyckiej budowla przestała być użytkowana na dłuższy czas. Odbudowę przeprowadzono pod koniec XI lub na początku XII wieku, kiedy to proces chrystianizacji Norwegów był już zaawansowany. Nowa świątynia została wówczas wzniesiona z kamienia, w odróżnieniu od wcześniejszej drewnianej. Użytkowana była do końca średniowiecza, najpewniej do XVI wieku, kiedy to z nieznanego powodu została porzucona i popadła w ruinę. Źródła pisane odnotowały licznych pielgrzymów przybywających do Brough of Deerness, być może zatem upadek świątyni powiązany był z postępującą reformacją i załamaniem kultu świętych oraz ruchu pielgrzymkowego.
Architektura
Kaplicę wzniesiono na ciężko dostępnym cyplu o wymiarach 122 x 73 metry o wysokich na około 25-30 metrów i stromych skarpach, dostępnym jedynie ścieżką prowadzącą przez wąską szyję po stronie południowo – zachodniej. Najstarsza budowla sakralna miała konstrukcję drewnianą (słupową) na planie niezbyt regularnego czworoboku, otoczonego drewnianym ogrodzeniem. Wewnątrz we wschodniej części kaplicy odkryto relikty drewnianego ołtarza. Ponadto na cyplu funkcjonowało paręnaście domostw, być może o cylindrycznej formie.
W XI/XII wieku zbudowano nową, zorientowaną na linii wschód-zachód, kamienną kaplicę, na planie prostokąta o wymiarach 7,5 x 5,3 metra, otoczoną niskim, kamiennym murem wyznaczającym zasięg przykościelnego cmentarza. Jedyne wejście do kaplicy umieszczono pośrodku ściany zachodniej, przebite w masywnym jak na budowlę sakralną murze o grubości 1,2 metra. Prawdopodobnie miało ono prostokątną formę z prostym, kamiennym ościeżem. Wnętrze najprawdopodobniej oświetlało tylko jedno niewielkie, rozglifione do środka okno, przeprute na osi ściany wschodniej. Umieszczone było ono tuż nad kamiennym ołtarzem. We wschodniej części północnej ściany w murze umieszczono wnękę o wymiarach 0,7 x 0,7 metra, zapewne przeznaczoną na liturgiczne precjoza. W trakcie którejś ze średniowiecznych modernizacji posadzka kaplicy została wyłożona kamiennymi płytami, po bokach ścian ustawiono kamienne ławy, a mury i podłogę pokryto zaprawą murarską.
W XI/XII wieku wokół kaplicy funkcjonowało również paręnaście drewnianych domostw na planie czworoboku o długości od 3,5 do 12 metrów i średniej szerokości około 2,7 metrów, z których większość była mocno wydłużona. Po południowej stronie cypla znajdowała się studnia, wejście natomiast usytuowano w pobliżu południowo – zachodniego narożnika, poprzez wąską szyję, która w późniejszym okresie uległa erozji, doprowadzając do oddzielenia cypla od lądu. Nim to nastąpiło dojście od południa zabezpieczono linią muru o długości prawie 80 metrów i grubości 0,9 metra, układanego z płaskich miejscowych kamieni bez użycia zaprawy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z kaplicy przetrwały jedynie dolne partie kamiennych murów, natomiast otaczające ją niegdyś zabudowania mieszkalne w ogóle nie są widoczne gołym okiem. W pełni podziwiać natomiast można skalisty cypel lądu o stromych i wysokich skarpach. Wstęp na jego teren jest wolny, choć szyja łącząca go niegdyś z resztą terenu uległa zerodowaniu, sprawiając, iż w momentach przypływów Brough of Deerness jest w zasadzie wyspą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barrett J.H., Slater A., New Excavations at the Brough of Deerness: Power and Religion in Viking Age Scotland, „Journal of the North Atlantic”, vol. 2, 2009.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.