Historia
Niewielka wyspa Birsay w archipelagu Orkadów po raz pierwszy zasiedlona została w VI wieku n.e. przez celtycką społeczność monastyczną, której mały klasztor być może związany był z działalnością św. Kolumbana lub św. Colma. W kolejnych dwóch stuleciach rozwinęła się przy nim osada zamieszkiwana przez ludność piktyjską, od IX wieku zastępowaną coraz liczniej napływającymi przybyszami ze Skandynawii. Nordycka osada szczyt świetności przeżywała w połowie XI wieku, kiedy to swą siedzibę w Birsey miał mieć możny jarl Thorfinn, fundator pierwszego nordyckiego chrześcijańskiego kościoła. W okresie tym wyznaczony został pierwszy w historii biskup Orkadów, według skandynawskiej sagi Orkneyinga (sagi o Orkadach) rezydujący w katedrze zwanej Christchurch, czasem utożsamianej z Birsay. Na wyspie rzeczywiście na początku XII wieku zbudowany został niewielki romański kościół oraz towarzyszące mu zabudowania mieszkalne (kościół ten zastąpił starszą piktyjską kaplicę). Według tradycji posiadał on wezwanie św. Piotra, jednak nie ma pewności czy była to wspomniana katedra. W kolejnych wiekach Birsay utraciło na znaczeniu w związku z budową okazałej katedry i pałacu biskupiego w Kirkwall, choć mały kościół św. Piotra służył jako miejsce pielgrzymkowe do końca okresu średniowiecza, kiedy to kres jego funkcjonowaniu przyniosła reformacja.
Architektura
Osada założona została na wschodnim skraju wyspy Birsay, blisko wybrzeża i cieśniny oddzielającej małą wyspę od Mainland, czyli największej wyspy Orkadów. Płaski teren wyspy Birsay opadał z zachodu na wschód przy różnicy około 4 metrów wysokości, zwracając się w stronę morza wysokimi klifami, a w stronę Mainland łagodnym zboczem chronionym przed silnymi falami Atlantyku. Choć Birsay już w średniowieczu było małą wyspą, to jednak jej zasięg we wczesnym średniowieczu z pewnością był większy niż obecnie, z powodu postępującej erozji.
W początkach XII wieku centralną część osady zajmował czworoboczny w planie kompleks sakralny, składający się z niewielkiego kościoła otoczonego kamiennym murem i trójskrzydłowego kompleksu zabudowań mieszkalnych po jego północnej stronie, które północnym skrzydłem wychodziły poza obręb muru. Budynki niegdyś identyfikowano z pałacem biskupim, obecnie raczej z niewielkim klasztorem, choć nie można wykluczyć iż na przestrzeni paru wieków pełniły one obie te funkcje. Wraz z kościołem wydzielały one w północnej części kompleksu nieduży dziedziniec o wymiarach 10 x 8,7 metrów. Wirydarz ten był nawet mniejszy, gdyż w zachodniej części przebiegał krużganek o szerokości 1,2 metra. W skrzydle zachodnim mieściło się jedno duże pomieszczenie, w skrzydle północnym dwa mniej więcej równej wielkości pomieszczenia z których jedno (zachodnie) przypuszczalnie mogło być kuchnią, a drugie sąsiadowało od wschodu z małą gospodarczą komórką lub latryną. Kuchnia dostępna była zarówno z krużganka, jak i wejściem północnym spoza klasztoru, co w późniejszym okresie uznano za niewygodne i wschodnią część kuchennego pomieszczenia oddzielono poprzeczną ścianą tworząc przejściową sień. Zachodnia część, właściwa kuchnia, przy ścianach posiadała kamienne ławy. Skrzydło wschodnie przedzielone zostało wewnątrz na dwa pomieszczenia.
Kościół składał się z pojedynczej nawy o wewnętrznych wymiarach 8,5 x 5,8 metra, po której wschodniej stronie znajdowało się węższe, czworoboczne prezbiterium, zakończone na wschodzie apsydą. Z przeciwnej, zachodniej strony planowano wznieść czworoboczną w planie wieżę, lecz najpewniej zamierzenia tego nigdy nie zrealizowano. Całość była budowlą niedużą, lecz wyszukaną jak na tak odludne położenie. Wewnątrz wzdłuż trzech ścian nawy umieszczono kamienną ławę, ściany otynkowano, a okna przeszklono. We wschodniej ścianie nawy, po bokach łuku tęczowego, utworzono dwie półkoliste wnęki, niegdyś zapewne mieszczące boczne ołtarze. Zarówno nawa jak i ulokowane nieco wyżej prezbiterium (dostępne po stopniu), przykryte były drewnianą, otwartą więźbą dachową. Sklepiona została jedynie apsyda, wewnątrz której mieścił się zapewne główny ołtarz.
Domostwa nordyckiej osady rozmieszczone był głównie po wschodniej i zachodniej stronie kościelnego kompleksu. W dużej części były to typowe dla Skandynawów tzw. długie domy, domostwa o zaokrąglonych narożnikach, zaopatrzone w centralnie ulokowane otwarte paleniska i drenaż do odprowadzania wody lub nieczystości. Ściany obwodowe domów wznoszono z układanych bez użycia zaprawy, nieobrobionych kamieni, przekładanych warstwami ziemi i darni. Budynki zwieńczone były otwartą więźbą dachową oraz pokryte strzechą, na którą w poprzek budynku mogły być przerzucane liny, obwiązane u dołu płaskimi kamieniami, mającymi zapobiegać zwiewaniu pokrycia przez silne wiatry. Większe domostwa służyły celom mieszkalnym dla całych rodzin, mniejsze natomiast pełniły funkcje gospodarcze, a część z nich służyła jako sauny.
Stan obecny
Obecnie większość zabudowań osady składa się z porośniętych trawą fundamentów domostw. Pośród nich wyróżniają się przetrwałe do nieco wyższej wysokości (częściowo rekonstruowane przez archeologów) mury romańskiego kościoła oraz sąsiadującego z nim kompleksu klasztornego. Na południe od nich widoczny jest czworoboczny kamień z piktyjskimi płaskorzeźbionymi dekoracjami oraz kilka późniejszych średniowiecznych nagrobków. Birsay dostępne jest od strony głównej wyspy Orkadów po długiej na około 250 metrów grobli, która może być jednak zalewana w okresie przypływu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Emery N., Morris C., Pearson N., Brough of Birsay (Birsay and Harray p), „Discovery Excav Scot” 1980.
Hunter J., Rescue Excavations on the Brough of Birsay 1974-82, Edinburgh 1986.
Morris C., Brough of Birsay (Birsay and Harray p), „Discovery Excav Scot”, 1979.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.