Historia
Co najmniej od X wieku w Brechin funkcjonowała chrześcijańska społeczność, prawdopodobnie skupiona wokół wczesnego biskupiego kościoła i irlandzko – szkockich eremitów Culdee, którzy na początku XI wieku wznieśli cylindryczną wieżę (być może po ataku Duńczyków na Brechin w 1012 roku). Wolnostojące, smukłe wieże tego typu były bardzo rozpowszechnione na terenie Irlandii, gdzie zaczęły się pojawiać około początku X wieku i z czasem stały się licznym elementem tamtejszego krajobrazu. Ich przeznaczenie nie zostało jednoznacznie wyjaśnione. Najczęściej przyjmuje się, iż były dzwonnicami, choć nie można wykluczyć, iż mogły pełnić także funkcje ostrzegawcze lub ochronno – obronne w okresach zagrożenia, między innymi jako miejsce schronienia i ukrycia cennych przedmiotów w czasie najazdów.
Pierwsza bezsporna informacja źródłowa o biskupstwie w Brechin pojawiła się dopiero w 1150 roku, w okresie rządów biskupa Samsona i króla Dawida. Prawdopodobnie wzniesiona wówczas romańska katedra służyła społeczności Culdee, którą w latach 1218-1242 biskup Gregory przekształcił w świeckich kanoników. Kapituła w Brechin była jedną z najmniejszych, liczyła jedynie czternastu kanoników i siedemnastu wikariuszy, także sama diecezja była nieduża i obejmowała ziemie porozrzucane wewnątrz większego biskupstwa St Andrews. Pomimo tego na początku XIII wieku rozpoczęto budowę nowego kościoła katedralnego, który połączono ze starszą wieżą cylindryczną. W późnych latach XIV stulecia i na początku XV wieku został on rozbudowany o górną kondygnację i iglicę wieży północno – zachodniej oraz częściowo przekształcony w stylistyce gotyckiej (okno zachodnie nawy głównej).
W XVI wieku, w okresie postępującej reformacji, zubożała diecezja znacznie podupadła. Będące zapewne w złym stanie prezbiterium, zostało wówczas porzucone i wkrótce popadło w ruinę. Ściany obwodowe korpusu nawowego zostały przebudowane w uproszczonej formie w 1806 roku, kiedy to podwyższono nawy boczne oraz rozebrano także północne i południowe ramię transeptu. Odrestaurowanie przeprowadzono w latach 1900-1902 przez Johna Honeymana, który odbudował również skrócone prezbiterium.
Architektura
Najstarszą część katedry, czyli cylindryczną więżę z początku XI wieku, wzniesiono na planie okręgu o średnicy 4,9 metra u podstawy. Otrzymała ona wolnostojącą, smukłą, zwężającą się ku górze sylwetkę o wysokości nieco ponad 26 metrów, zwieńczoną dachem stożkowatym (od XIV wieku dachem ośmiobocznym). Wejście do jej wnętrza umieszczono na wysokości około 2 metrów ponad poziomem gruntu, we wspaniale zdobionym na iryjską modułę portalu, o półkolistym zwieńczeniu wykutym z pojedynczego kamienia i ościeżach dekorowanych szeregiem okręgów umieszczonych pomiędzy dwoma ciągłymi liniami. Dodatkowo po bokach wyrzeźbiono dwie figury świętych lub biskupów, u góry ukazano Chrystusa na krzyżu (co ciekawe bez ukrzyżowanych nóg), a w narożnikach u podstawy portalu dwie płaskorzeźby mitycznych stworzeń lub bestii. W dwóch górnych bokach portalu pozostały gładkie panele, prawdopodobnie przeznaczone na kolejne płaskorzeźby, których ostatecznie nigdy nie wykonano. Wnętrze wieży podzielono drewnianymi stropami na sześć nierównych kondygnacji, dostępnych za pomocą drabin. Ich oświetlenie zapewniały jedynie dwa małe otwory oraz cztery większe prostokątne okna w górnej części.
Katedra z XIII wieku wzniesiona została jako budowla trójnawowa, czteroprzełsłowa o formie bazyliki, czyli z nawą główną wyższą niż nawy boczne i oświetlaną małymi oknami. Pierwotnie katedra posiadała transept (południowe ramię było wielkości obecnego, północne zostało powiększone w trakcie odbudowy), a po stronie wschodniej zakończona była prostokątnym w planie prezbiterium o szerokości równej nawie głównej i długości około 26 metrów. Do zachodniej ściany nawy północnej przystawiona została czworoboczna wieża, podwyższona w drugiej połowie XIV wieku o piątą kondygnację i zwieńczona wysoką iglicą. Jej najniższa kondygnacja został podsklepiona, natomiast do narożnika północno – wschodniego wieży przystawiona została wieloboczna wieżyczka mieszcząca klatkę schodową. Główne, procesyjne wejście do kościoła umieszczono w fasadzie zachodniej we wspaniałym profilowanym, ostrołukowym portalu z pięcioma kolumienkami po każdej stronie ustawionymi naprzemiennie z mniejszymi wałkami. Mniej ozdobny portal wejściowy dla zwykłych wiernych umieszczony został po stronie północnej. Ponad głównym portalem w XV wieku przepruto okazałe ostrołuczne okno z maswerkiem o późnogotyckiej formie.
Wnętrze korpusu nawowego nie zostało przykryte sklepieniami, a jedynie drewnianą więźbą, opartą na na dwóch rzędach ośmiu filarów, tworzących ostrołukowe arkady międzynawowe. Filary południowe otrzymały w przekroju formę ośmioboków, natomiast północne naprzemiennie tworzyły ośmioboki i bardziej skomplikowane formy (przypominające formy filarów z klasztorów Arbroath i Hexham oraz katedry w St Andrews). Sklepienie otrzymało natomiast przyziemie wieży północno – zachodniej z żebrami opadającymi w narożach na konsole o rzeźbionych motywach roślinnych.
Stan obecny
Obecny wygląd katedry jest w sporym stopniu efektem nowożytnych przekształceń. Nie zachowała się w oryginale ani północna, ani południowa ściana naw bocznych, także kaplice boczne oraz kruchta są dodatkami współczesnymi. W znacznym stopniu rekonstruować trzeba było również prezbiterium, które jest dziś prawie o połowę krótsze niż pierwotne, lecz stylistycznie dobrze nawiązuje do pierwotnej budowli. Oryginalne są filary i arkady międzynawowe wraz z clerestorium (choć filary niestety częściowo poprzycinano do nowych form na początku XIX wieku), fasada zachodnia z głównym portalem, wieża północno – zachodnia oraz szczególnie cenna wieża cylindryczna. Ta ostatnia jest obecnie jedną z jedynie dwóch iryjskich okrągłych wież na terenie Szkocji (druga zachowała się w Abernethy). Katedra znajduje się pod opieką Historic Scotland i wciąż pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.