Historia
Zamek Breachacha zbudowany został w pierwszej połowie XV wieku, na wyspie Coll należącej do łańcucha Wewnętrznych Hebrydów. Tereny te należały w średniowieczu na przemian do klanów MacDougall, MacDonald i MacLean. Na początku XIV wieku skonfiskowane zostały przez Roberta I MacDougallom, którzy odzyskali co prawda wyspę w 1354 roku, ale wpływy klanu MacDonaldów w rejonie utrzymały się. W drugiej ćwierci XV wieku Alexander, lord Isles, podarował wyspę Johnowi Grabh, protoplaście rodu MacLeanów z Coll, którego przedstawiciele prawdopodobnie w latach 30-tych XV wieku rozpoczęli prace budowlane nad zamkiem Breachacha, zrealizowane przed połową tamtego stulecia w dwóch głównych etapach (wpierw wzniesiono wieżę mieszkalną, następnie mur z owalną wieżą i południowym budynkiem z aulą).
W XVI wieku zamek wciąż należał do MacLeanów z Coll. W drugiej połowie tamtego stulecia popadli oni w spór z krewniakami, MacLeanami z Duart, którzy w 1578 roku zajęli Breachacha. Najpewniej po zakończeniu sporu, około 1588 – 1593 roku, w ramach prowadzonych prac naprawczych zmodernizowano elementy obronne zamku, choć ponownie w 1593 roku, po śmierci Hectora, szóstego wodza z Coll, został on zajęty przez MacLeanów z Duart. Do 1596 roku zamek musiał powrócić do dawnych właścicieli, gdyż w roku tym wódz klanu, Lachlan MacLean z Coll, zobowiązany został do jego obsadzenia garnizonem, by bronić wysp przed zagonami zbuntowanego sir Jamesa MacDonalda. Podobna sytuacja miała miejsce w 1679 roku, kiedy to Donald MacLean z Coll zaopatrzył warownię przeciwko Campbellowi, earlowi Argyll, lecz ostatecznie i tym razem nie doszło do zbrojnych starć o Breachacha. Na skutek tych działań zabudowę zamku raz jeszcze zmodernizowano, wznosząc zewnętrzne bastiony artyleryjskie, podwyższając wieżę oraz budując nowy dom na dziedzińcu, który zajął miejsce starszej auli.
W połowie XVIII wieku w pobliżu zamku wzniesiono nowożytną rezydencję, co przyczyniło się do popadnięcia starej budowli w zaniedbanie. Początkowo wykorzystywano ją jeszcze jako więzienie, w pobliżu którego mieszkała wiejska biedota, lecz z czasem w XIX stuleciu zamek popadł w ruinę i całkowicie opustoszał. W 1856 roku Breachacha przypadła rodzinie Stewartów z Glenbuchie, lecz stan zamku uległ zmianie na lepsze dopiero w 1965 roku, kiedy to powrócił do rąk przodków MacLeanów. Gruntowną renowację sfinansował wówczas major Nicholas MacLean-Bristol wraz z żoną.
Architektura
Zamek usytuowano w zachodniej części wyspy Coll, na dość płaskim, przybrzeżnym terenie, w pobliżu głębokiej zatoki połączonej z wodami oceanu atlantyckiego. Rejon ten miał pewne cechy obronne, bowiem od południa i wschodu ograniczony był wodami morskimi, a od zachodu podmokłymi i bagnistymi ziemiami. Jedynie od strony północnej, będącej głównym podejściem z pozostałej części wyspy, teren był płaski, pozbawiony naturalnych przeszkód. Rejon niewielkiego półwyspu wybrano pod budowę zapewne z powodu możliwości przybijania łodzi i ich ochrony jaką dawała zatoka. Najbliższym źródłem słodkiej wody było położone po północnej stronie zamku źródło, być może pierwotnie w okolicy funkcjonowały także kolejne, zlokalizowane blisko brzegu.
Najstarszym elementem zamku była czworoboczna wieża mieszkalna o wymiarach w planie 9,9 x 8,5 metra, posiadająca cztery kondygnacje o wysokości 13,4 metra oraz poddasze, przy grubości murów w przyziemiu dochodzącej do 2,3 metra. Jej unikalną cechą był fakt, iż mury na poziomie trzeciego piętra miała o 0,3 metra grubsze niż w dolnych partiach. Wejście do wieży pierwotnie znajdowało się na poziomie parteru w ścianie wschodniej, ale co wyjątkowe, w XVI wieku zastąpione zostało ono wejściem na wysokości pierwszego piętra, które dostępne było za pomocą kładki z korony muru obronnego (częściej obronnie ulokowane wejścia górne przenoszono z pięter na parter, w Breachacha uczyniono na odwrót). Dolne wejście zamykane było dwojgiem drzwi, z których jedne mogły być blokowane ryglem. Choć prowadziło do najniższej kondygnacji, to znajdowało się około 1,8 metra nad poziomem dziedzińca, i musiało być dostępne za pomocą drewnianych, zewnętrznych schodów. Wewnątrz kondygnacje porozdzielane były drewnianymi, płaskimi stropami, najpewniej nieogrzewane kominkami i oświetlane małymi, prymitywnymi otworami okiennymi (fazowanie ościeży pojawiło się w późniejszych otworach, pierwotnie były zamykane ryglowanymi okiennicami, później były także przeszklone). Każda kondygnacja posiadała jedno duże pomieszczenie, ale dodatkową przestrzeń zapewniały liczne komory ukryte w grubości murów. Komunikację pionową zapewniała klatka schodowa umieszczona w grubości muru południowego, w XVI wieku zastąpiona większą cylindryczną klatką schodową w narożniku południowo – wschodnim, wiodącą od pierwszego piętra w górę. W narożniku południowo – wschodnim wieży w XVI wieku nadwieszono prostą, półkolistą bartyzanę, podczas gdy pozostała część wieży zwieńczona była przedpiersiem z krenelażem, poprzepruwanym małymi otworami dla zapewnienia odpływu wody z dachu. Galeria obronna wydzielona została w przestrzeni pomiędzy przedpiersiem, a wąskim, zwieńczonym dwuspadowym dachem poddaszem. W jej północno – zachodnim narożniku funkcjonowała dla strażników latryna. Samo przedpiersie miało 0,8 metra grubości i wysokość co najmniej 0,9 metra.
Najniższa kondygnacja wieży nie posiadała ani jednego otworu okiennego czy też strzeleckiego, była więc ciemną i chłodną spiżarnią. W jej murze północnym utworzono dwie półki ścienne, natomiast w połowie długości ściany północnej i południowej po jednym otworze naprzeciwko siebie, na wysokości 0,3 metra. Ich przeznaczenie nie jest pewne, być może podtrzymywały konstrukcję znajdującego się na drugim piętrze paleniska (podobne otwory znajdowały się także na pierwszym piętrze przez które konstrukcja musiała przechodzić). We wschodniej części muru południowego przyziemia przejście prowadziło do prostego biegu schodów. Pierwsze piętro pierwotnie doświetlały dwa rozglifione do wnętrza szczelinowe otwory, przebite od północy i wschodu (wschodni przekształcono w XVI wieku w wejście). W ścianie południowej znajdowało się wyjście ze schodów oraz przejście do komory latrynowej w grubości narożnika południowo – zachodniego. Drugie piętro wieży otwierało się na główną komnatę małym przedsionkiem przed pierwotną południową klatką schodową (po zablokowaniu starych schodów przedsionek wykorzystywano między innymi jako celę więzienną). Kondygnację tą oświetlały niewielkie okna od północy i zachodu, osadzone w głębokich wnękach zamkniętych łukami odcinkowymi. W grubości muru wschodniego i części północnego znajdowała się długa komora, ewentualnie dwie nieco mniejsze. Trzecie piętro wieży pierwotnie oświetlane było od północy i wschodu, zaś w murze zachodnim znajdowała się komora latrynowa połączona ze spiralną klatką schodową. Gdy utworzono nową klatkę schodową, stare schody i latryna zostały zamurowane, a w ścianie zachodniej przebito nowe okno. Zablokowano także okno północne po to by obok umieścić kominek.
W kolejnym etapie XV-wiecznej rozbudowy do dwóch narożników wieży dostawiono od południowego – zachodu i północnego – wschodu mur obronny, który zamknął na południowym – wschodzie niewielki dziedziniec o wymiarach około 15 x 11 metrów. Jego obronę wzmacniała masywna, owalna w planie, pierwotnie dwukondygnacyjna wieża narożna, a zabudowę wewnętrzną stanowił jednokondygnacyjny, prostokątny budynek auli (hall) w południowej części obwodu oraz mniejszy, przystawiony do wieży mieszkalnej aneks w części północno – zachodniej. Wejście na teren dziedzińca umieszczono w zaokrąglonym narożniku południowo – zachodnim oraz pośrodku kurtyny wschodniej, przy czym pierwsze z wejść musiało prowadzić poprzez wąski korytarz utworzony między kurtyną muru obronnego a budynkiem auli. Zabezpieczeniami bram, oprócz flankowania przez wieżę narożną, były nadwieszane nad portalami wykusze z machikułami oraz rygle osadzane w otworach w murze.
Mur obronny zwieńczony był chodnikiem straży i przedpiersiem z krenelażem. Jego grubość wynosiła od 1,1 do 1,5 metra. Początkowo miał 3,4 metra wysokości do poziomu przedpiersia, oraz kolejne 1,5 metra przypadające na przedpiersie, ale w XVI wieku został nadbudowany. Przedpiersie podwyższono od 0,6 do 1,4 metra na południu, zamurowano przestrzenie między starymi merlonami a w nowym przedpiersiu utworzono otwory strzeleckie dla ręcznej broni palnej. Wtedy też w ramach przebudowy dziedziniec wyłożono kamieniami i podsypano piaskiem, zaś południowo – zachodni korytarz bramny zamknięto ścianą na przedłużeniu muru auli, dzięki czemu uzyskano zamknięty przedsionek. Wejście na koronę muru znajdowało się przy bramie wschodniej, stamtąd też po chodniku straży i drewnianej platformie udawano się na piętro wieży mieszkalnej. Osobne wejście musiało prowadzić na kurtynę południową i zachodnią, ponieważ nie było bezpośredniego ich połączenia z kurtyną wschodnią, oddzieloną owalną wieżą narożną (sama wieża skomunikowana była bezpośrednio tylko z chodnikiem straży w kurtynie wschodniej). Dla wygody obrońców i patrolującej mury straży, w kurtynie zachodniej znajdowała się latryna, umieszczona blisko południowo – zachodniego narożnika wieży mieszkalnej.
Budynek auli pierwotnie posiadał w planie wymiary 6,7 x 3,8 metra, Była to konstrukcja jednokondygnacyjna z dwuspadowym dachem nie wystającym ponad mury obronne. Doświetlany był pojedynczymi otworami okiennymi i strzeleckimi z każdej strony świata, natomiast komunikację zapewniały drzwi północne wiodące na dziedziniec oraz przejście południowo – wschodnie prowadzące do wieży narożnej. W ścianie północnej znajdowała się wnęka, najpewniej będąca kominkiem ogrzewającym reprezentacyjną komnatę zamku. W XVI wieku aulę prawdopodobnie połączono z przedsionkiem utworzonym z zachodniego korytarza bramnego. W jego zachodniej ścianie znajdowała się wnęka, początkowo być może pełniąca funkcję sedilia, później przekształcona na otwór do podglądania lub odpływ zlewu.
Wieża narożna otrzymała z grubsza owalny rzut, bardzo nieregularny, zwłaszcza na poziomie górnych kondygnacji. Osiągnęła 8,8 metra wysokości mieszcząc dwie kondygnacje zwieńczone galerią obronną z przedpiersiem. Pierwotnie wejście do jej przyziemia wiodło z auli i zamykane było ryglem, obok którego znajdowała się półka ścienna, zapewne przeznaczona na świecę. Najniższa kondygnacja przykryta była stropem oraz miała dwa otwory strzeleckie, po jednym skierowanym ku jednej z bram. Wnętrze pierwszego piętra było bardziej regularne, przykryte sklepieniem kolebkowym. Dostęp do niego wiódł z chodnika straży kurtyny wschodniej, a tuż obok wejścia zamontowano na kamiennych konsolach wykusz latrynowy. Także to wejście blokowane było ryglem. Obok cech obronnych (dwa otwory strzeleckie) pierwsze piętro pełniło też funkcje mieszkalne, za sprawą kominka osadzonego w ścianę zachodnią. Na górną galerię obronną prowadził właz przebity przez północną część sklepienia, do którego musiała być dostawiana drabina.
Zabudowa gospodarcza wzniesiona z drewna, układanych bez zaprawy kamieni oraz torfu, ulokowana była poza głównym obwodem obronnym, po północnej stronie zamku. Pośród niej znajdowała się między innymi piekarnia czy też kuchnia, usytuowana w pobliżu wspomnianego powyżej źródła świeżej wody. Miała ona wewnętrzne wymiary 4,3 x 8,1 metra, ścianę północną wypełnioną dużym kominkiem i wejście od wschodu skierowane na studnię. Ochronę zabudowań gospodarczych zapewniały obwarowania drewniano – ziemne.
Stan obecny
Zamek podniesiony został w drugiej połowie XX wieku ze stanu trwałej ruiny, i po przeprowadzeniu renowacji stanowi obecnie mieszkalną własność prywatną. Z tego powodu zwiedzanie jego wnętrza może być utrudnione, choć dostęp pod mury obwodowe z pewnością jest możliwy. Główną nowożytną modyfikacją w stosunku do średniowiecznego wyglądu, jest południowy budynek, choć został on wzniesiony dokładnie na fundamentach starszej auli. Nowożytnymi elementami są także pozostałości bastionu artyleryjskiego po północnej stronie zamku. W XVII wieku podwyższone zostało poddasze wieży mieszkalnej o 0,6 metra oraz przedpiersie o 1,5 metra. W tym ostatnim przebito też serię otworów strzeleckich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume III, Mull, Tiree, Coll & Northern Argyll, Edinburgh 1980.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.