Historia
Pierwsza świątynia w Biggar odnotowana została w źródłach pisanych już w 1164 roku, jednak późnogotycki kościół św. Mikołaja zbudowano dopiero po 1545 roku, z fundacji Malcolma, lorda Fleming i najwyższego kanclerza królestwa Szkocji (Lord High Chancellor of Scotland). W akcie fundacyjnym adresowanym do kardynała Beatona Malcolm własnoręcznie wskazał, iż kościół ma być poświęcony Trójcy Świętej, Najświętszej Marii Pannie, św. Ninianowi oraz św. Mikołajowi, patronowi Biggar. Celem fundacji było także powołanie kolegiaty z prepozytem na czele, ośmioma kanonikami, czterema chórzystami i sześcioma zakonnicami, który zadaniem było odprawianie modłów za lorda Fleming i jego rodzinę. Ponadto mieli oni prowadzić szkołę i dbać o kościół, a zakonnice opiekować się szpitalem czy też przytułkiem.
Być może wydarzenia i motywacje które doprowadziły do powołania kolegiaty miały miejsce jeszcze wcześniej. W 1524 roku ojciec Malcolma, John, lord Fleming, polował wraz z przyjaciółmi i synem w lasach Kilbucho. W trakcie łowów spotkali niejakiego Johna Tweedie z pobliskiego Drumelzier z którym wywiązała się sprzeczka na skutek której lord został zabity, a jego syn Malcolm wzięty do niewoli. Przeprowadzone później dochodzenie i rozprawa sądowa sprawiły, iż Tweedie zgodził się zapłacić sumę 10 funtów szkockich, które miały być wypłacane corocznie kapelanowi modlącemu się za duszę ofiary w kościele w Biggar. Kapelan został powołany do recytacji modlitw i mszy za duszę Johna Fleminga, jednak w drugiej ćwierci XVI wieku Malcolm, już jako kanclerz królestwa Szkocji uznać musiał, iż taka fundacja jest dla jego statusu zbyt skromna i postanowił powołać kolegiatę oraz wznieść dla niej nową budowlę.
Malcolm nie zdołał ukończyć budowy kościoła za swego życia (zginął w trakcie przegranej przez Szkotów bitwy pod Pinkie). Prace musiały być kontynuowane po 1547 roku przez jego syna Jamesa, który jednak zajęty był służbą dla królowej Marii. Dopiero w 1558 roku, kiedy zmarł we Francji, jego testament stwierdził, że jego brat Jan powinien dokończyć prace, w tym budowę grobowca ich ojca. Ukończenie świątyni miało więc miejsce dopiero na krótko przed zwycięstwem w Szkocji reformacji w 1560 roku.
Architektura
Kościół św. Mikołaja, podobnie jak wiele innych wznoszonych w Szkocji u schyłku średniowiecza kolegiat, zbudowany został na planie krzyża łacińskiego o długości nieco ponad 34 metrów. Składał się z wydłużonego, jednonawowego korpusu, transeptu z niską wieżą nad przecięciem naw, oraz trójprzęsłowego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Dodatkowo od północy do prezbiterium dostawiony został kapitularz, w późniejszym okresie zastąpiony zakrystią na rzucie zbliżonym do kwadratu. Korpus nawowy wzniesiony został z nieobrobionego kamienia o brązowej barwie, nie układanego warstwami, w odróżnieniu od reszty budowli, utworzonej z dokładnie opracowanych kwadr piaskowca. Wydaję się, iż korpus był więc starszą budowlą, włączoną w XVI wieku w bryłę nowego kościoła (lub ewentualnie częścią wzniesioną tańszym sposobem za życia fundatora).
Elewacje kościoła wzmocniono od zewnątrz uskokowymi przyporami. W kącie pomiędzy północnym ramieniem transeptu oraz prezbiterium ustawiono także wieżyczkę mieszczącą klatkę schodową, wiodącą na poddasze i do wieży. Pomiędzy przyporami przebite zostały duże ostrołuczne okna wypełnione prostymi maswerkami i laskowaniem, od wewnątrz osadzone w prostokątnych wnękach. Ogólnie cały kościół posiadał bardzo oszczędne dekoracje, pozbawiony był większej ilości sterczyn (dwie pierwotnie mogły się znajdować jedynie na przyporach południowego ramienia transeptu, gdzie być może miały formę aniołów), rzeźbionych wsporników (poza umieszczonymi w portalu południowym), czy też innych charakterystycznych dla późnego gotyku zdobień. Surowy wygląd otrzymała zwłaszcza wieża, zwieńczona na podobieństwo wież mieszkalno – obronnych blankowanym przedpiersiem i przepruta wąskimi oknami z trójliściami. W jej wnętrzu mieściła się komnata ogrzewana kominkiem. Także nawa pierwotnie była dość prostą i ciemną budowlą, oświetlaną od południa jedynie dwoma niedużymi oknami i jednym od strony północnej.
Główne wejście do kościoła dla najważniejszych dostojników umieszczono dość nietypowo, w południowej ścianie transeptu. Tworzył je niesymetrycznie osadzony w ścianie, półkoliście zamknięty portal, profilowany na całej wysokości dwoma wałkami oraz w górnej partii dwoma kolejnymi wałkami osadzonymi po bokach na wspornikach. Portal otaczał także jeszcze jeden masywniejszy wałek tworzący na wszystkich elewacjach transeptu i prezbiterium gzyms. Całość portalu miała formę o romanizującym charakterze, bardzo popularną w późnośredniowiecznej Szkocji. Oprócz cech ozdobnych wejście miało również zabezpieczenia przed intruzami w postaci otworu w murze wewnątrz kościoła, który umożliwiał blokowanie drzwi ryglem (co w połączeniu z blankowaną wieżą z otworami strzeleckimi dla broni palnej w przedpiersiu i zakratowanymi oknami nawy nadawało kościołowi cech obronnych). Prawdopodobnie drugie wejście do kościoła (przeznaczone dla zwykłych wiernych) pierwotnie znajdowało się w ścianie zachodniej korpusu.
Wewnątrz kościoła skrzyżowanie naw pod wieżą otwarto na prezbiterium, korpus i ramiona transeptu wysokimi, ostrołucznymi, profilowanymi arkadami. Wszędzie zastosowano otwartą więźbę dachową i drewniane stropy, zaś duże okna w prezbiterium i transepcie zapewniały dobre oświetlenie wschodniej części świątyni promieniami słońca. Pierwotnie chór odgrodzony był od nawy (jedynej części kościoła dostępnej dla zwykłych wiernych) drewnianą przegrodą lektorium, wyposażoną w górną galerię do której prowadziło przejście ze spiralnej klatki schodowej i portal umieszczony wysoko w ścianie północnej.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego prawie w całości swą późnośredniowieczną bryłę, za wyjątkiem kapitularza który miał się mieścić na północ od prezbiterium (obecnie na jego fundamentach znajduje się aneks organowy). Przekształcenia nowożytne, głównie wprowadzone w drugiej połowie XIX wieku, dotknęły przede wszystkim korpus nawowy (zachodni portal wejściowy, część okien przekształconych na podobieństwo tych w prezbiterium, kruchta), a w mniejszym wschodnią część kościoła (zwieńczenie wieżyczki komunikacyjnej, ryzalit mieszczący schody przy wieżyczce komunikacyjnej) oraz jego wnętrze (empora zachodnia, współczesne stropy, choć już duża część więźby dachowej jest oryginalna). Ciekawostką są widoczne na elewacjach zewnętrznych 23 znaki masońskie, umieszczone na kamiennych blokach w trakcie budowy oraz pozostałości kuny z XVII wieku (żelazne kajdany przytwierdzone łańcuchem do ściany) przy południowym portalu. Najstarszym detalem architektonicznym jest XII-wieczna piscina w prezbiterium, przeniesiona ze starszego, romańskiego kościoła. Budowla obecnie wciąż pełni funkcje sakralne, niestety pozostając zamkniętą poza godzinami nabożeństw.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
Ward T., A brief history of Biggar Kirk and a tour of its principal features including its oak roof, Biggar 2019.