Historia
Wieża mieszkalna w Baltersan prawdopodobnie powstała w drugiej połowie XVI wieku, na ziemiach pierwotnie należących do opactwa Crossraguel. Pod koniec stulecia uzyskał je od komendatora Allana Stewarta David Kennedy z Pennyglen. David najczęściej jest też uznawany za budowniczego wieży, choć nie można wykluczyć, iż powstała ona nieco wcześniej, z inicjatywy dzierżącego od 1547 roku urząd opata Crossraguel, Quintina Kennedy, który miał zarówno środki, jak i możliwości do takiego przedsięwzięcia. Wskazywałyby na to również rzeźbiony wspornik z napisem Cross-regal, sakralna forma niektórych drewnianych paneli mieszczących się dawniej w wieży oraz brak powiązanych z nią zabudowań pomocniczo – gospodarczych, koniecznych gdyby Baltersan było typową wieżą szlachecką i centrum zarządzania miejscowym majątkiem. Quintin Kennedy zmarł w 1564 roku, wieża musiałaby w tym wypadku powstać przed tą datą, a po 1547 roku.
W 1656 roku wieża wraz miejscowymi dobrami przypadła gałęzi Kennedych z Culzean. Ostatni przedstawiciel tego rodu zmarł w 1721 roku w Londynie. Baltresan zostało wówczas przejęte przez Hugh Arbuthnota, kapitana morskiego z Deptford. Z pewnością zamieszkał on w wieży, lecz już w 1762 roku została ona przedstawiona na akwareli jako niezadaszona i niezamieszkana ruina.
Architektura
Baltersan wzniesiono z lokalnego piaskowca, jako większą niż typowa wieża mieszkalna budowlę, utworzoną na planie litery L. Została ona usytuowana na niewielkim wzniesieniu w pobliży łagodnych zboczy opadających na południu ku strumieniowi Abbeymill Burn, który zaopatrywał w wodę oddalony o około 300 metrów staw młyński. Wewnątrz grubych na 1,2 metra murów wieża mieściła sklepione kolebkowo piwnice na poziomie przyziemia, reprezentacyjną aulę na pierwszym piętrze, mieszkalne komnaty na drugim i trzecim piętrze oraz mieszkalne poddasze. Wejście usytuowano w kącie utworzonym przez dwa skrzydła, co zapewniało nieco lepszą obronę oraz ochronę przed przeciągami. Zamykano je na drewniane drzwi oraz żelazną kratę, obie otwierane do wewnątrz ruchem wahadłowym i blokowane zasuwami.
Na parterze w mniejszym skrzydle północnym mieściła się spiralna klatka schodowa oraz przejście do głównego skrzydła, połączone z długim korytarzem. Korytarz ten zapewniał dostęp do sklepionej kolebkowo kuchni oraz dwóch mniejszych pomieszczeń o charakterze spiżarni lub magazynów. W narożniku południowo – wschodnim znajdowała się kolejna spiralna klatka schodowa wiodąca wprost do auli. Zapewne była wykorzystywana przez służbę kursującą pomiędzy kuchnią a stołem lorda. Podawanie dań ułatwić mógł również właz połączony z górnym przedsionkiem, oddzielonym drewnianym przepierzeniem od właściwej auli. Kuchnia była raczej niewielka jak na tak dużą wieżę mieszkalną, jednak jej kominek był głęboki i szeroki, a w pobliżu znajdował się również odpływ na nieczystości. Dodatkowo w małej komorze północno – zachodniej umieszczono kamień wlotowy, wystający na zewnątrz zachodniej ściany, poprzez który do piwnicznych beczek spływać mogła woda deszczowa. Oświetlenie przyziemia zapewniały jedynie wąskie otwory szczelinowe.
Na pierwszym piętrze główna północna klatka schodowa otwierała się na wspomniany już przedsionek, oddzielony drewnianą ścianką działową od reprezentacyjnej części auli, gdzie urządzano uczty, podejmowano gości i gdzie skupiało się życie mieszkańców wieży. Drzwi przedsionka, podobnie jak dolne wejście, otrzymały zabezpieczenie w postaci solidnej zasuwy. W murze przy wejściu umieszczono małą niszę, zapewne służącą do umieszczania tam kaganka lub innego źródła światła rozjaśniającego schody oraz w murze wewnątrz przedsionka otwór włazu serwisowego połączonego z kuchnią. Aula o wymiarach około 11×5,8 metra oświetlana była trzema wysokimi oknami od północy i południa oraz pośrednio od zachodu, poprzez narożną częściowo umieszczoną w grubości muru małą izbę. Dwa z okien zaopatrzone były w boczne kamienne ławy, a każde, także te na innych kondygnacjach, chronione było żelazną kratą. Aula ogrzewana była kominkiem usytuowanym w ścianie północnej, w pobliżu którego wnęka w murze pełniła rolę szafki z górną częścią zamykaną na drzwiczki. W murze południowo – zachodnim umieszczono jeszcze jedną niszę – półkę, zapewne na najlepszą i najcenniejszą zastawę. Zaraz obok niej znajdowała się prywatna klatka schodowa prowadząca na górne kondygnacje. Co ciekawe na wysokości 11 stopnia umieszczono w niej niewielki otwór do podglądania auli.
Drugie piętro mieściło jedno duże pomieszczenie, osiągalne od wschodu przez główną klatkę schodową oraz od zachodu przez mniejszą, prywatną klatkę. Pierwotnie kondygnacja ta mogła być jednak podzielona drewnianą ścianka działową na dwie komnaty o równej wielkości. Wskazuje na to istnienie dwóch latryn w murze południowym, z których każda obsługiwałaby jedną z komnat oraz dwóch kominków. Oświetlenie obu izb zapewniały duże okna z kamiennymi ławami umieszczonymi po bokach wnęk, przy czym okna południowe posiadały ciekawe przesuwane okiennice, które po otwarciu chowały się w szczeliny w grubości muru. W ścianach przepruto także liczne nisze służące za półki i szafki. W północno – zachodnim narożniku, częściowo w grubości muru wieży umieszczono małą, sklepioną kolebkowo izbę.
Trzecie piętro posiadało podobny układ, lecz w miejscu północno – zachodniej izby znajdowała się narożna, cylindryczna bartyzana. Kolejną różnicą była nieduża komnata znajdująca się w północnym skrzydle, ponad główną klatką schodową. Nie była ona na tej kondygnacji bezpośrednio skomunikowana z głównym blokiem wieży, stanowiąc odizolowane nieco pomieszczenie. Kolejna klatka schodowa, widoczna na zewnątrz w postaci nadwieszanego w narożniku ryzalitu, prowadziła z niej na najwyższą kondygnację północnego skrzydła, która była poszerzona poprzez nadwieszenie na paru stopniach podłużnych konsol. W jej północnej ścianie osadzono na wspornikach wykusz z dużym oknem, a w południowej utworzono przejście do kolejnych pomieszczeń poddasza głównego bloku wieży. Zarówno skrzydło północne, jak i większe skrzydło południowe przykryto osobnymi dachami dwuspadowymi, tworzącymi przy krótszych ścianach schodkowe szczyty.
Stan obecny
Wieża Baltersan znajduje się obecnie w postaci ruiny zachowanej prawie do pełnej wysokości, lecz bez podziałów wewnętrznych. Uszkodzone szczyty i górne partie murów, a także pęknięcia widoczne na elewacjach, wskazują na pilną potrzebę renowacji tego cennego, lecz zapomnianego zabytku. Wstęp na jego teren jest wolny, lecz z racji braku stropów i zawalonych klatek schodowych zwiedzanie wnętrza jest utrudnione.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown J., Baltersan: a stately tower house in Ayrshire, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 130, 2000.
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.