Historia
Na początku XIV wieku baronia Ballinbreich (Balmbreich) należała do rodziny Abernethy. Wkrótce po 1312 roku, poprzez małżeństwo sir Andrew Leslie z córką Alexandra Abernethy, Ballinbreich przeszło na ród Leslie, który rozpoczął budowę zamku. Jako, iż posiadali oni dobra również w Fifeshire i w Leslie, Ballinbreich nie odgrywało zbyt dużej wagi.
W 1457 roku George Leslie uzyskał godność pierwszego earla Rothes, co podwyższyło status i znaczenie rodu. W 1513 roku trzeci earl Rothes zginął w trakcie wojny szkocko-angielskiej w bitwie pod Flodden, która zakończyła się druzgocącą klęską Szkotów i śmiercią króla Jakuba. Jego spadkobierca George Leslie, czwarty earl Rothes, uzyskał godność szeryfa Fife, a następnie lorda w Sądzie Sesji i parlamencie szkockim. Być może to on odpowiadał za pierwszą dużą przebudowę zamku. Zmarł w tajemniczych okolicznościach w Dieppe, wraz kilkoma innymi dyplomatami podczas powrotu z uroczystego ślubu królowej Maryi. Plotki głosiły, że został otruty ze względu na stanowisko w kwestii małżeństwa królowej z francuskim delfinem. Kolejny dziedzic Ballinbreich, Norman Leslie, w 1546 roku wmieszał się w zabójstwo kardynała Davida Beatona, po którym udał się do Francji, gdzie zginął w bitwie pod Renti w 1554 roku. Dopiero Andrew Leslie, piąty earl Rothes podjął decyzję o rozbudowie zamku Ballinbreich około 1572 roku.
W pierwszej połowie XIX wieku zamek został kupiony przez rodzinę Dundas z Kerse. Ponieważ w 1838 roku zostali oni mianowani earlami Szetlandów, a w 1873 roku markizami Szetlandów, położony w oddali Ballinbreich zaczął tracić na znaczeniu. Ostatecznie pod koniec XIX stulecia został porzucony i szybko popadł w ruinę.
Architektura
Ballinbreich usytuowano na prawym brzegu zatoki Firth of Tay, której wody oraz wysokie na około 6 metrów skarpy zapewniały ochronę od północy i częściowo od zachodu. Od wschodu i zachodu naturalne warunki obronne spełniały strumienie spływające głębokimi wąwozami opadającymi ku zatoce, podczas gdy od strony południowej dostęp do zamku był całkowicie otwarty, chyba że chronił go przekop, po którym wszelkie ślady (jeśli kiedykolwiek istniał) zniknęły.
W swej najstarszej formie zamek składał się z czworobocznej, trójkondygnacyjnej wieży mieszkalnej włączonej w południową część pierścienia murów, otaczających dość rozległy dziedziniec na planie prostokąta o wymiarach 49 x 27 metrów. Wieża ta w całości wystawała poza obwód ku stronie południowej, tworząc po wschodniej stronie załamanie muru w którym umieszczono bramę wjazdową. Drugim sposobem na dostanie się w obręb murów była boczna furta wodna, umieszczona w północno – zachodnim narożniku na wysokości 2,4 metra ponad poziomem gruntu (z powodu opadającej skarpy). Zapewne prowadziła ona ku nadmorskiej przystani. Z jej powodu zachodnią kurtynę muru przedłużono o około półtorej metra ku północy, być może przekształcając w formę flankującej furtę baszty. Kolejna furta wypadowa, lecz już późniejszego pochodzenia, przepruta została w połowie zachodniej kurtyny, której grubość dochodziła do 2 metrów, a wysokość do 6 metrów. Po przeciwnej stronie dziedzińca, mniej więcej pośrodku kurtyny wschodniej, wejście na jej koronę, gdzie znajdował się chodnik obrońców, zapewniała wieloboczna wieżyczka z cylindryczną klatką schodową, wysunięta przed lico muru obwodowego.
Rozbudowa z początku XVI wieku doprowadziła do znaczącego powiększenia przestrzeni mieszkalnej i gospodarczej na zamku. Wzniesiono wówczas na dziedzińcu zabudowania dostawione do muru zachodniego, po kolejnej rozbudowie z drugiej połowy XVI wieku wypełniające już całą jego długość od furty wodnej do wieży mieszkalnej. Z tego nowego ciągu zabudowań jedynie południowa spiżarnia otrzymała sklepienie kolebkowe, pozostałe, łącznie z kuchnią, zwieńczone były stropami drewnianymi. W kuchni zbudowano duży kominek – palenisko, wystające wraz z kominem ryzalitowo poza obwód muru obronnego, zaopatrzono ją także w odpływ na nieczystości oraz kanał doprowadzający czystą wodę. Izby w północnej części zachodniego skrzydła pełniły zapewne funkcje mieszkalne. Oświetlane były oknami od strony dziedzińca i ogrzewane kominkami. Komunikację pionową na zamku pomiędzy kondygnacjami zaczęły od tamtego momentu pełnić dwie wieżyczki schodowe: jedna w północnej części dziedzińca, druga przy wieży mieszkalnej, w południowej części dziedzińca. Kolejne zabudowania późnośredniowieczne tworzyły niskie, dwukondygnacyjne skrzydło północnej oraz skrzydło wschodnie zamku oba dostawione do kurtyn murów. Mogły one wraz z północną częścią skrzydła zachodniego powstać w XIV wieku ale zostały gruntownie przebudowane na początku XVI stulecia, zwłaszcza skrzydło północne którego pierwotna wewnętrzna ściana po wyburzeniu budynku stała się zewnętrzna ścianą zamku.
Wieża mieszkalna została w drugiej połowie XVI wieku przedłużona w kierunku wschodnim trójkondygnacyjnym aneksem, co doprowadziło do wypełnienia załamania muru i wyrównania południowej fasady zamku. Wymusiło to zmianę położenia głównej bramy wjazdowej która została przesunięta do muru wschodniego, blisko narożnika południowo – wschodniego. Obronę od najbardziej zagrożonej strony zaczęła wówczas pełnić półokrągła wieża o zewnętrznej średnicy około 2,7 metra, przystawiona do lica zewnętrznego muru. Dwa z jej otworów strzeleckich skierowane były na wschód i zachód by chronić podstawy muru południowego, a trzeci przepruto od południa z widokiem na przedpole zamku.
Wieża mieszkalna składała się z przyziemia o charakterze gospodarczym, co rzadkie w szkockich wieżach mieszkalnych zwieńczonego drewnianym stropem, zamiast sklepienia kolebkowego. Powyżej znajdowała się komnata z ozdobną, profilowaną i zamkniętą łukiem w ośli grzbiet półką ścienną – armarium, w ścianie południowej, a jeszcze wyżej pierwotnie mieściła się kaplica, pomieszczenie o wymiarach 14 x 5,1 metra, z ozdobną wnęką na potrójne siedziska osadzoną w ścianie południowej. Kaplica początkowo także przykryta drewnianym, płaskim stropem, w XVI wieku otrzymała ostrołukowe sklepienie kolebkowe. Jego budowa przykryła starsze sedilia o profilowanych ostrołukowych zwieńczeniach, być może wzorowane na sakralnych niszach prezbiterialnych z pobliskich opactw Lindores lub Balmerino. Po przebudowie kaplica zaczęła pełnić rolę komnaty reprezentacyjnej, auli (hall), a wieża została podwyższona o dodatkową kondygnację.
Stan obecny
Zamek znajduje się obecnie w stanie zaniedbanej, szybko postępującej ruiny. Duża część ścian jest popękana i wymaga pilnych prac zabezpieczających, które uchroniłyby ten cenny zabytek od całkowitego zniszczenia. Pośród porastającej go roślinności obejrzeć można zachodnią część muru obwodowego i tamtejsze zabudowania gospodarczo – mieszkalne, część południową z najstarszą wieżą mieszkalną i półokrągłą wieżą z XVI wieku oraz dużą część obwarowań po stronie wschodniej zamku. Wstęp na jego teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.