Historia
Obronno – mieszkalna budowla w Aros zbudowana została przez klan MacDougall z Lorn w XIII wieku. Pierwsze pisemne wzmianki o niej (pod nazwą Dounarwyse) pojawiły się w późnych latach XIV stulecia i świadczyły o tym, iż zamek przeszedł już wówczas w ręce rodu MacDonaldów, lordów Isles. Stało się to zapewne na skutek konfiskaty majątku klanu przez Roberta I w trakcie wojny z Anglią. Przez większość XIV i XV stulecia Aros stanowiło jedną z głównych siedzib MacDonaldów. Dopiero po poskromieniu ich wpływów przez króla Jakuba IV w 1493 roku, zamek przeszedł na własność MacLeanów z Duart, krewnych MacDonaldów.
Na przełomie XVI i XVII wieku kluczowym doradcą króla Jakuba VI był Archibald Campbell, earl Argyll. Wykorzystał on swoje wpływy na dworze, aby zapewnić interwencję królewską i osłabić MacDonaldów, a także ich krewnych, MacLeanów, którzy ze swego zamku Duart kontrolowali większość wyspy Mull. W 1608 roku król wysłał na Mull Andrew Stuarta, lorda Ochiltree, aby ujarzmić tą frakcję i przejąć kontrolę nad Aros. Stuart zaprosił wodzów klanu na kolację na pokładzie swojego flagowego statku, ale kiedy przybyli, wziął ich do niewoli. Zostali następnie zabrani do Edynburga, gdzie zmuszono ich do podpisania Statutu z Iony, który wprowadził środki mające na celu zmniejszenie wpływów gaelickich i katolickich. Zarówno zamek Aros jak i Duart powróciły później do MacLeanów, ale zobowiązali się oni otwierać ich bramy na każde królewskie wezwanie.
Pomimo działań Jakuba VI klan MacLeanów pozostał lojalny wobec monarchii przez cały okres tzw. wojny trzech królestw, czyli serii konfliktów pomiędzy Anglią, Szkocją i Irlandią w latach 1639 – 1651. Dla odmiany Archibald Campbell, markiz Argyll, wypowiedział królowi posłuszeństwo w 1643 roku, gdy władca mianował Jamesa Grahama, markiza Montrose na dowódcę wojsk północy. Oba klany znalazły się wówczas w stanie wojny. Montrose został ostatecznie pokonany, ale stosunki Campbellów i MacLeanów długo pozostawały wrogie. Dokonywano obustronnych najazdów na dobra przeciwników, co oznaczało atak między innymi na Aros, zajęty w 1674 roku przez Campbellów. MacLeanowie próbowali odbić zamek po 1681 roku, po konfiskacie dóbr Archibalda Campbella, dziewiątego earla Argyll, ale bezskutecznie. Z pewnością do 1688 roku zamek był w złym stanie technicznym, ponieważ inwentarz z tego roku opisał go jako zrujnowany.
Obalenie dynastii Stuartów w 1688 roku doprowadziło do powstania jakobickiego, w trakcie którego MacLeanowie poparli starych władców, podczas gdy Campbellowie stanęli po stronie rządu. Pomimo zrujnowanego stanu, Aros został obsadzony w 1690 roku przez oddziały Campbellów, aż do czasu upadku buntu. Po jego zdławieniu opuszczony zamek zapewne popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek zbudowano na spłaszczonym szczycie wzniesienia, usytuowanego na cyplu wcinającym się w zatokę Salen i ujście rzeki Aros. Skaliste wzgórze dominowało około 15 metrami nad poziomem wody, co zapewniało wzrokowy kontakt z pobliskim zamkiem Ardtornish. Od strony lądu po stronie zachodniej, dojście do zamku Aros zabezpieczono przekopem, za którym kamienny mur obronny otaczał na wzgórzu nieregularny dziedziniec o wymiarach około 70 x 45 metrów. Przejście przez przekop zapewniała grobla w północno – zachodniej części założenia. Przed fosą, po zachodniej stronie zamku, zapewne znajdowało się otwarte podzamcze, czy też podzamkowa osada.
Głównym i najstarszym elementem zamku był czworoboczny budynek auli (ang. hall house) usytuowany w północno – zachodniej partii wzniesienia. Posiadał on w planie wymiary 25,3 x 12,5 metra, a mury grubości od 1,7 do 3 metrów, przy czym bardziej zagrożona ściana zachodnia i południowa posadowione były dodatkowo na cokole. Najmasywniejszą była ściana zachodnia, choć jej 3 metrowa szerokość została zredukowana odsadzką do około 2,4 metra już w połowie przyziemia. Budynek mieścił jedynie dwie główne kondygnacje oraz poddasze, wszystkie rozdzielone płaskimi, drewnianymi stropami. Najniższa kondygnacja oświetlana była tylko wąskimi otworami szczelinowymi i zapewne pełniła funkcje gospodarcze, natomiast główna sala reprezentacyjna, oświetlana dużymi ostrołukowymi oknami, mieściła się na piętrze. Budynek na wysokości około 10 metrów zwieńczony był dookolną galerią obronną, krytą za przedpiersiem o grubości 0,5 metra i minimalnej wysokości 1,2 metra. Otaczała ona dwuspadowy dach oparty na dwóch szczytach.
Przyziemie podzielone było na dwa pomieszczenia, z których południowe miało podłogę nieco niżej osadzoną niż północne. Co nietypowe obydwa pomieszczenia miały niezależne wejście z zewnątrz, z których południowe zamykane było na rygiel, a północne, szersze i bardziej wyszukane, być może było głównym wejściem do budynku. Sala na piętrze posiadała obszerne wymiary 21,4 x 7,9 metra, nie ma jednak pewności czy nie była dzielona przegrodami na mniejsze pomieszczenia. Aula mogła znajdować się w części południowej, natomiast prywatna komnata mieszkalna z przyległą latryną w części północnej. Piętro posiadało własne niezależne wejście umieszczone we wschodniej części ściany południowej, dostępne po zewnętrznych, drewnianych schodach. W ścianie wschodniej i północnej znajdowały się natomiast ostrołuczne okna z rowkami umożliwiającymi przeszklenie, zamykane okiennicami blokowanymi ryglami osadzanymi w otworach w murze. Dodatkowo w ścianie wschodniej, w jej północnej części, znajdowało się jedno mniejsze okno z rozglifieniem skierowanym do wnętrza. Najpewniej budynku nie ogrzewano kominkami, być może jedynie reprezentacyjna aula wyposażona była w otwarte palenisko. W północnym narożniku budynku znajdowała się nieduża, czworoboczna dobudówka, być może mieszcząca klatkę schodową, albo, co bardziej prawdopodobne, pełniąca funkcję latryny, której odpływ znajdował się w ścianie zachodniej. W ścianie północnej na piętrze umieszczono półkę ścienną na świecę lub lampę oliwną. Nad prywatną komnatą belki stropowe wydzielały dodatkowe półpiętro czy też poddasze, podczas gdy aula najpewniej przykryta była otwartą więźbą dachową.
W pobliżu budynku auli usytuowano zabudowania pomocnicze i gospodarcze, otoczone wspomnianym powyżej kamiennym murem o grubości od 1,1 do 1,7 metra. Mur ten prawdopodobnie posiadał drewniany ganek straży, osadzany na belkach umieszczanych w otworach wewnętrznej elewacji. Na dziedzińcu wyróżniał się duży, dwuprzestrzenny budynek o wymiarach 20,7 x 9,1 metra, obok którego stał po stronie północno – zachodniej dużo mniejszy budynek jednoprzestrzenny. Kolejne, liczniejsze zabudowania znajdowały się u podnóża wzniesienia, za przekopem, gdzie między innymi mogła znajdować się piekarnia, stajnie, czy browar. Zapewne w pobliżu, po wschodniej stronie dziedzińca, funkcjonowała przystań, z uwagi na duże znaczenie łodzi w średniowiecznej komunikacji wyspiarskiej części Szkocji.
Stan obecny
Zamek w Aros, niegdyś jedna z najważniejszych siedzib na Mull, to dziś dość słabo zachowana ruina. W najlepszym stanie widoczny jest dawny budynek auli z dwoma ścianami sięgającymi wysokości drugiej kondygnacji, czyli około 10 metrów i przyziemiem zasypanym ziemią i gruzem z zawalonych partii budowli. Ponadto odnaleźć można relikty jednego z murowanych budynków gospodarczych. Spośród detali architektonicznych przetrwały jedynie pozostałości ościeży okiennych, w tym dużego okna ostrołucznego, pozbawionego dziś laskowania. Wstęp na teren zamku jest wolny, a teren na którym się znajduje wyjątkowo malowniczo usytuowany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume III, Mull, Tiree, Coll & Northern Argyll, Edinburgh 1980.