Historia
Miejscowe dobra co najmniej od 1140 roku należały do Richarda de Morville, którego wasalem na ziemiach Ardrossan był Richard de Barclay. Być może to on wzniósł pierwszą, jeszcze drewnianą warownię. Po Richardzie de Barclay, kolejnym odnotowanym w źródłach pisemnych posiadaczem Ardrossan był Arthur de Ardrossan, który występował jako świadek w różnych dokumentach datowanych na ostatnie lata XII wieku i początek XIII stulecia. Nie wiadomo jednak, czy był on potomkiem Richarda Barclaya który zmienił nazwisko, czy też członkiem innego rodu.
W trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość, która wybuchła w 1296 roku, Godfrey de Ardrossan złożył przysięgę wierności angielskiemu królowi, ale Ardrossan i tak zostało zajęte przez oddziały angielskie i okupowane przez rodzinę de St. John, a następnie Latimer, aż do wyzwolenia przez Szkotów. W trakcie walk według tradycji zamek miał zostać znacznie uszkodzony, a angielski garnizon w całości wymordowany przez oddział Williama Wallace, przywódcy szkockiego powstania. Pod koniec 1305 roku w dokumentach pojawił się już legalny dziedzic Ardrossan, Hugh de Ardrossan, zaś w 1320 roku król Robert I podarował miejscową baronię Fergusowi de Ardrossan.
W 1357 roku zmarł bez męskiego potomka Godfrey de Ardrossan, ostatni przedstawiciel rodu, przez co na drodze koligacji małżeńskich zamek przypadł rodzinie Eglinton. Niedługo później, w latach 80-tych XIV wieku, sir John Montgomery, siódmy baron Eaglesham pojął za żonę dziedziczkę Hugha Eglintona o imieniu Elizabeth, stając się baronem Eglinton i Ardrossan. Jako nowy dziedzic przeprowadził on przebudowę i rozbudowę zamku. Dalsze prace sfinansował około połowy XV wieku jego wnuk Alexander, lord Montgomery. W XVI wieku Ardrossan stało się główną siedzibą rodu Montgomery, na skutek najazdu i spalenia Eglinton przez ród Cunninghamów w 1528 roku, w trakcie krwawego konfliktu pomiędzy klanami.
Zamek funkcjonował do połowy XVII wieku. W 1648 lub 1650 roku okupacyjne wojska Olivera Cromwella rozebrały znaczną jego część w celu ponownego wykorzystania kamieni przy budowie fortyfikacji w Ayr. Do dalszego pogorszenia stanu budowli przyczyniła się okoliczna miejscowa ludność, która wykorzystywała Ardrossan jako źródło darmowego materiału budowlanego. Już w 1689 roku zamek opisany został jako niezdatna do zamieszkania ruina.
Architektura
Zamek usytuowano na niewysokim cyplu wzgórza o wysokości około 15 metrów, odciętym od reszty terenu przez długi na ponad 30 metrów przekop po stronie zachodniej oraz drugi od strony północnej. Na południe i północny – zachód od zamku wody cieśniny Firth of Clyde tworzyły dwie niewielkie zatoki o szerokich, piaszczystych wybrzeżach, ku którym cypel opadał dość stromymi stokami. Do południowej zatoki wpadał niewielki strumień Stanley Burn, płynący na wschód od zamku.
Pod koniec XIII i na początku XIV wieku zamek składał się z czworobocznego obwodu murów o grubości około 2,1 – 2,7 metra, zamykającego nieduży dziedziniec o wymiarach około 27 x 29 metrów, oraz stanowiącego północno – wschodni narożnik czworobocznego budynku o formie wieży mieszkalnej lub donżonu. Kolejny, mniejszy budynek o wymiarach wnętrza 8 x 5 metrów, umieszczono w południowo – wschodniej części dziedzińca. Prawdopodobnie nie wystawał on poza obwód obronny i był w całości umieszczony w obrębie murów. Po przeciwnej, północno – zachodniej stronie dziedzińca, w narożniku znajdowała się studnia, umieszczona wewnątrz podsklepionego korytarza i na końcu stromych schodów, za którymi funkcjonowała furta wiodąca w stronę znajdującego się około 6 metrów niżej niż dziedziniec przekopu.
Wymiary donżonu w planie wynosiły około 15,2 x 10,7 metrów. Podobnie jak mur obronny posadowiony był on na sfazowanym cokole, powyżej którego grubość murów wahała się między 2,4 a 2,7 metra, za wyjątkiem najbardziej zagrożonej, skierowanej w przedpole, bardzo masywnej ściany północnej o aż 3,3 metrach grubości. Jego nietypową cechą było funkcjonowanie także jako budynku bramnego, gdyż przez zachodnią część przyziemia budowli poprowadzono przejazd o szerokości 3,3 metra i wysokości co najmniej 5,2 metrów. Dostępny był on ostrołucznymi portalami przy dziedzińcu i przed przekopem, oboma zamykanymi drewnianymi wrotami blokowanymi ryglami zasuwanymi do otworów w murze. We wschodniej części donżonu umieszczono natomiast dwa wąskie, sklepione pomieszczenia piwniczne o wymiarach 4,6 x 2,4 metra, usytuowane dłuższymi bokami na linii północ – południe i skomunikowane zarówno ze sobą, jak i po kilku stopniach z dziedzińcem. Według tradycji była to tzw. piwnica Wallace’a do której miano zrzucić ciała pomordowanych Anglików. Podobne dwa pomieszczenia znajdowały się również na wyższej kondygnacji donżonu. Od budynku południowo – wschodniego donżon oddzielony był schodami prowadzącymi do piwnicy, prawdopodobnie pierwotnie podsklepionymi i zamykanymi drzwiami z ryglem. Przypuszczalnie na końcu schodów znajdowała się także furta skierowana na zewnątrz zamku.
Około połowy XIV wieku, w trakcie naprawy ze zniszczeń wojennych, donżon został gruntownie przebudowany powyżej przyziemia. Komunikację pionową zapewniono wówczas prostym biegiem schodów w murze północnym, łączącym pierwsze i drugie piętro z chodnikiem straży na samej górze. Donżon służył jeszcze wówczas za bramę, którą być może wzmocniono broną opuszczaną przez szczelinę w sklepieniu, przed którą przedpole sprawdzano małym, ostrołucznym oknem. W kolejnym etapie, około połowy XV wieku, zamurowano jednak przejazd bramny, a nową bramę przepruto w murze wschodnim pomiędzy budynkiem południowo – wschodnim a wieżą (gdzie wjazd na dziedziniec był stosunkowo stromy), lub przez przyziemie wieży południowo – zachodniej (gdzie musiałby przekraczać od zachodu przekop po długim na 27 metrów moście). Powodem zmian było zbytnie narażenie pierwotnego wjazdu, znajdującego się od najbardziej zagrożonej, czołowej strony zamku, gdzie niemożliwe było jego jakiekolwiek flankowanie. Na miejscu starego wjazdu pozostawiono jedynie mniejszą furtę, zaś przejazd rozdzielono wstawiając półpiętro. Ponadto w XV wieku wieża została podwyższona o dodatkową, ogrzewaną późnogotyckim kominkiem kondygnację i wybudowano cylindryczną klatkę schodową, wstawioną w południowo – zachodni narożnik muru wieży. Zastąpiła ona schody północne, uznane za najsłabszy element konstrukcji, zmniejszający wytrzymałość najbardziej zagrożonej ściany. W początkach XVI wieku dokonano ostatniego przekształcenia donżonu, całkowicie już blokując furtę oraz przepruwając w murze owalny otwór strzelecki, otwór ściekowy i kanał doprowadzający świeżą wodę do kuchni.
Rozbudowa z XV wieku doprowadziła do powstania dwóch nowych, prawdopodobnie dwukondygnacyjnych budynków przystawionych do kurtyny zachodniej i północnej muru, być może powstałych na miejscu starszych, drewnianych zabudowań. Po zachodniej stronie donżonu mieściły one dwa podsklepione pomieszczenia, najpewniej pełniące funkcje gospodarcze, gdyż narożne wchłonęło stare wejście do studni. Umieszczony w nim był także odpływ na nieczystości skierowany do przekopu, znajdujący się tuż obok starszej latryny osadzonej w kurtynie muru obronnego. Drugie z pomieszczeń północnych posiadało natomiast w grubości muru schody wiodące na piętro. Budynek zachodni był w przyziemiu jednoprzestrzenny. Niegdyś przyjmowano, iż mieścił on zamkową kaplicę.
W narożniku południowo – zachodnim zamku zbudowany został kolejny budynek o formie czworobocznej, masywnej wieży mieszkalnej o wymiarach około 12 x 9 metrów. Mieścił on sklepione kolebkowo przyziemie, wzorem innych tego typu budowli służące zapewne jako kuchnia (w murze południowym posiadała ona dwa odpływy na nieczystości). Górne kondygnacje najpewniej miały funkcje mieszkalne, nie ma jednak pewności która z wież pełniła wówczas nadrzędną rolę siedziby pana zamku, a która służyła jego rodzinie lub miejscowemu garnizonowi. Komunikację w młodszej wieży zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w narożnej wieżyczce północno – wschodniej. Prowadziła ona z parteru na piętro, podczas gdy z piętra wzwyż wiodły schody w kolejnej klatce schodowej w południowo – wschodnim narożniku. W ścianie południowej wieży, zwróconej ku morzu, osadzono dwa ciekawe otwory strzeleckie, zbliżone do wczesnych otworów przystosowanych do użycia broni palnej stosowanych na zamkach Threave i Kirkcudbright. Ich wysokie i wąskie szczeliny rozglifiono do wnętrza oraz poszerzono w dolnej części w celu dopasowania do luf. Po wschodniej stronie wieży znajdowały się dalsze zabudowania, sięgające narożnika południowo – wschodniego zamku.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dnia dzisiejszego w postaci zaawansowanej ruiny z której wyróżniają się dwie ściany dawnej północno – wschodniej wieży mieszkalnej – donżonu (północna ściana zachowana jedynie w połowie długości), z widocznym do dziś zamurowanym otworem bramnym, XVI-wiecznym otworem strzeleckim, kanałem na wodę i komorami piwnicy. Ponadto widoczne są relikty muru obwodowego po stronie północnej i zachodniej oraz pozostałości sklepionego przyziemia wieży południowo – zachodniej. Po przeprowadzeniu w ostatnich latach koniecznych prac zabezpieczających zabytek udostępniono dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caldwell D.H., Ardrossan Castle, Ayrshire: a preliminary account, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 104, 1971-1972.
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.