Historia
Przeorat w Ardchattan ufundowany został w 1230 lub 1231 roku przez Duncana McDougalla, budowniczego i właściciela zamku Dunstaffnage, który sprowadził mnichów z burgundzkiego klasztoru Vallis Caulium. W okresie tym był to jeden z jedynie pięciu klasztorów jakie znajdowały się na obszarze hrabstwa Argyll i jeden z trzech klasztorów tego ascetycznego francuskiego zakonu (pozostałe to Beauly i Pluscarden), któremu odpowiadały surowe i odludne tereny północnej, górzystej Szkocji. Mnisi ci żyli z dochodów uzyskiwanych z czynszów ziemskich i parafii, które otrzymali od patronów i dobroczyńców.
Pod koniec XV wieku niewielki klasztor Ardchattan zdominowany był przez ród McDougall, spośród których co najmniej trzech członków osiągnęło godność miejscowego przeora, kontrolując w ten sposób majątek przeoratu. Co prawda w stuleciu tym przeprowadzono znaczną przebudowę zabudowań klasztornych, jednak życie duchowe znajdowało się w stanie upadku. Podźwigniecie przyniosło dopiero obalenie ostatniego z McDougallów w 1506 roku.
Ostatni przeor Ardchattan, Alexander Campbell, wybrany został w 1580 roku, w schyłkowym okresie konwentu spowodowanym postępującą reformacją. W 1602 roku klasztor stał się własnością opata komendatoryjnego Archibalda Campbella, co przyczyniło się do przekształcenia zabudowy klasztoru w prywatną, nowożytną rezydencję mieszkalną. W 1653 roku John Campbell osadził w Ardchattan garnizon wspierający Karola II, zaatakowany przez angielskiego zarządcę Dunstaffnage. W trakcie walk zginęły trzy osoby, choć przekazy o zniszczeniu domu zapewne były przesadzone. W okresie tym prezbiterium kościoła przeznaczono na świątynię parafialną, lecz w 1732 roku została ona ostatecznie opuszczona i popadła w ruinę.
Architektura
Klasztor założono w ustronnym miejscu u północnego brzegu Loch Etive, gdzie wąski pas płaskiego terenu u podnóży wzgórz Benderloch zajmowany był przez orne ziemie, a podłużny akwen wodny stanowił w średniowieczu jeden z głównych ciągów komunikacyjnych regionu Lorn pomiędzy zachodnimi wyspami a wnętrzem Szkocji. Po zachodniej stronie konwentu do Loch Etive spływał niewielki strumień, przy którym zakonnicy utworzyli przepust a następnie kamienny kanał służący zapewnieniu świeżej wody do kuchni oraz spłukiwaniu latryn. Około 50 metrów w kierunku północno – zachodnim na niewielkiej depresji znajdować się miał także rybny staw klasztorny, zapewne także zasilany wodą ze strumienia.
Kościół klasztorny składał się z korpusu nawowego o większej nawie głównej (15,2 x 7,3 metra) i tak samo długiej ale wąskiej nawie północnej (jedynie 1,5 metra szerokości). Po stronie wschodniej umieszczono dwa krótkie ramiona transeptu z niewielkimi, czworobocznymi kaplicami od wschodu (po dwie przy każdym ramieniu). Wschodnie zamknięcie kościoła stanowiło prostokątne w planie prezbiterium (20,1 x 8,6 metra), które po przebudowie z XV wieku nietypowo stało się większe niż korpus nawowy. Po jego północnej stronie dostawiona została w trakcie przebudowy zakrystia.
Transept pierwotnie przykryty był jednym wspólnym dachem. Poszczególne jego ramiona otwarto bezpośrednio na przecięcie naw, nie miała natomiast połączenia z transeptem dobudowana nawa północna, zaś nawa główna tradycyjnie odgrodzona była lektorium, które wyznaczało zachodnią część kościoła dostępną dla świeckich i wschodnią, do której dostęp mieli jedynie mnisi. Dla ich wygody funkcjonował półkoliście zamknięty portal w przyziemiu południowego ramienia transeptu połączony z krużgankiem, oraz klatka schodowa łącząca się z dormitorium na piętrze. W przegrodzie lektorium znajdowało się ozdobne przejście o półkolistej archiwolcie i uskokowych ościeżach z wałkami o kapitelach ze zdobieniami charakterystycznymi dla XV wieku. Kaplice przytranseptalne doświetlane były pojedynczymi oknami od wschodu, transept natomiast od północy przebito dużym oknem półkolistym, od zewnątrz flankowanym kolumienkami, z ościeżami zdobionymi roślinnym motywem podobnym do użytego we wnęce w prezbiterium (musiało więc powstać pomimo półkolistej formy w XV stuleciu).
Prezbiterium z XV wieku opięte zostało cokołem. Jego wnętrze oświetlało pojedyncze duże okno od wschodu, prawdopodobnie trzy okna od południa oraz trzy od północy, w tym jedno po zachodniej stronie zakrystii i dwa po wschodniej. Wewnątrz na wysokości około 2 metrów wzdłuż wszystkich elewacji poprowadzony był gzyms podokienny. We wschodniej części ściany południowej utworzono trzy ostrołuczne, profilowane wnęki na sedilia, z bazami ozdobionymi rzeźbionymi motywami roślinnymi. Wszystkie wnęki ujęto półkolistą, profilowaną arkadą opartą na rzeźbionych wspornikach (jeden z nich przedstawiał lwa), a w środkowej umieszczono piscinę (pierwotnie mogła się ona znajdować we wschodniej wnęce, gdyż tam wykuty był odpływ na wodę). Ponadto w ścianach utworzono dwie półki (armaria) oraz wnękę nagrobkową.
Zabudowania klasztorne klauzury usytuowano po południowej stronie korpusu nawowego, w ten sposób iż skrzydło wschodnie stykało się z transeptem, a wirydarz z nawą. Był to nieduży kompleks składający się prawdopodobnie jedynie z dwóch skrzydeł: wschodniego i południowego, połączonych szerokimi na 3 metry krużgankami, które wydzielały czworoboczny wirydarz o wymiarach 9 x 9 metrów.
W skrzydle południowym klauzury mieścił się refektarz (15,2 x 6,7 metra), sąsiadujący z narożną kuchnią, będącą już częścią skrzydła wschodniego. Po przebudowie z XV wieku w jego ścianie południowej umieszczono ryzalit mieszczący dwa miniaturowe, sklepione przęsła, z których jedno mieściło ambonę dla mnicha czytającego Biblię w trakcie posiłku, a drugie schody do niej prowadzące. Ryzalit oświetlało dwudzielne okno ostrołuczne, dodatkowe mniejsze okna ostrołuczne przebite też były w murze południowym samego refektarza. Na refektarz ryzalit ambony otwierał się dwoma ostrołucznymi arkadami z profilowanym, bezkapitelowym filarem pośrodku o przekroju kształtu czwórliścia. Wnętrze ryzalitu przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast sam refektarz zwieńczony był dębową, otwartą więźbą dachową. Zachodni narożnik budynku kończył się masywną przyporą, czy też kolejnym ryzalitem, być może mieszczącym spiralną klatkę schodową do piwnicy pod refektarzem, doświetlanej małymi, czworobocznymi otworami okiennymi.
Na północ od kuchni usytuowany był kapitularz, czyli sala codziennych zebrań mnichów pod przewodnictwem przeora, w której obradowano nad najważniejszymi sprawami konwentu. W skrzydle wschodnim musiało się również znajdować dormitorium mnichów, umieszczone zapewne na poddaszu niedużej klauzury.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury przyziemia transeptu oraz prezbiterium kościoła klasztornego wraz z nowożytną zakrystią i południową kaplicą. Część murów zabudowań klauzury wtopiona została w mieszkalny dom po stronie południowej, będący obecnie własnością prywatną. Mieści on pozostałości dawnego refektarza, w tym nawet relikty jego XV-wiecznej więźby dachowej. Ruiny klasztoru udostępnione są dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume II, Lorn, Edinburgh 1975.