Historia
Kościół św. Ternana w Arbuthnott konsekrowany został przez biskupa St. Andrews, Davida de Bernham w 1242 roku, prawdopodobnie na miejscu starszej świątyni, gdyż początki miejscowej parafii sięgają pierwszej połowy XII wieku. Jego istnienie pośrednio potwierdzają także dokumenty powstałe w związku ze sporem rodu Thanes z Arbuthnott z biskupami St. Andrews, zakończonym na synodzie w Perth w 1206 roku.
Na przełomie XV i XVI wieku kościół został przebudowany oraz znacznie powiększony z fundacji sir Roberta Arbuthnotta, który w późnogotyckiej kaplicy złożył doczesne szczątki swego przodka, Hugh Arbuthnotta, a zapewne również sam planował być tam pochowany. Być może to w kościele św. Ternana powstał w 1491 roku piękny iluminowany manuskrypt zwany mszałem z Arbuthnott.
W XVIII i XIX wieku świątynia znacznie podupadła i musiała przejść w połowie XIX stulecia gruntowną renowację. W 1890 roku odnowioną nawę zniszczył pożar, przez co potrzebna była kolejna odbudowa, przeprowadzona przez Marshalla Mackenzie z Aberdeen. W jej tracie oprócz renowacji nawy wymieniono dach ponad prezbiterium i niestety przekształcono część średniowiecznych okien.
Architektura
W XIII wieku kościół był prostą i niewielką budowlą, składającą się z nawy oraz krótkiego prezbiterium na planie prostokąta o wymiarach 8 x 4,7 metra. Jego oświetlenie zapewniały wąskie, lancetowate okna o rozglifieniach skierowanych do wnętrza. W środku we wschodniej części południowej ściany prezbiterium umieszczona została kamienna piscina, osadzona w ostrołukowej niszy. Prezbiterium od nawy oddzielono profilowaną, ostrołucznie zamkniętą arkadą tęczy.
Około 1500 roku kościół został przebudowany i znacznie powiększony poprzez przedłużenie nawy w kierunku zachodnim (otrzymała wewnętrzne wymiary 18 x 5,5 metra). Nową fasadę zakończono wówczas wieloboczną wieżyczką dzwonniczą flankowaną przez narożne przypory, a wejścia usytuowano w ścianach bocznych od północy i południa. Otrzymały one półkoliste zwieńczenia. Oświetlenie zapewniły trzy wąskie okna w elewacji zachodniej (w tym jedno w wieżyczce) oraz trzy w elewacji południowej (przekształcone w czasach nowożytnych). Nawę od prezbiterium rozdzielono ostrołukowym łukiem tęczowym o 4 metrach wysokości.
W XVI wieku wzniesiono również południową kaplicę o oskarpowanym, trójbocznym zamknięciu. Otrzymała ona dwupoziomową formę zbliżoną do wieży, wzmocnioną wspomnianymi, wysokimi, uskokowymi przyporami, ze zwieńczeniami na wysokości dachu w postaci pinakli. Każdą z przypór ozdobiono także baldachimami o wyszukanych zdobieniach oraz wspornikami, pierwotnie podtrzymującymi posągi (które nie były osadzane w niszach). Dolna kondygnacja, poświęcona Marii Dziewicy stała się miejscem spoczynku grobowca rodu Arbuthnott, natomiast górna przeznaczona była dla miejscowego plebana. Komunikację pomiędzy nimi pełniła cylindryczna klatka schodowa umieszczona w grubości muru, w narożniku przy nawie. Piętro kaplicy oświetlały trzy prostokątne okna zaopatrzone w kamienne boczne siedziska, podobne do spotykanych na zamkach, natomiast parter trzy wysokie okna zwieńczone trójliśćmi.
Stan obecny
Kościół św. Ternana należy dziś do grupy najcenniejszych średniowiecznych far na terenie Szkocji. Zawdzięcza to zwłaszcza XIII-wiecznemu prezbiterium z oryginalnymi oknami i arkadą tęczy, oraz nietypowej późnogotyckiej kaplicy o dwóch kondygnacjach. Nawa w okresie nowożytnym została najbardziej przekształcona, wyróżnia się jednak ciekawą wieżyczką przy zachowanej fasadzie zachodniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
Strona internetowa arbuthnott.co.uk, The Kirk of Saint Ternan.