Historia
W 1126 roku baronię Aberdour uzyskał Alan de Mortimer, za sprawą małżeństwa z Aniceą, córką Johna de Vipont. On lub jego potomkowie około połowy XII wieku wznieśli nieduży, ale murowany zamek, usytuowany na ważnym szlaku w pobliżu strumienia Dour Burn wpadającego do zatoki Firth of Forth. Nazwano go od warunków terenowych, bowiem „aberdou” oznaczało ujście wody, czy też rzeki. Znajdująca się w pobliżu zamku przystań stanowiła miejsce do którego przybijali pielgrzymi zmierzający do grobowca świętej Małgorzaty w położonym na zachodzie opactwie Dunfermline. Sam zamek i jego właściciele powiązani byli natomiast z pobliskim klasztorem Inchcolm, któremu Mortimerowie w 1216 roku przekazali część dóbr ziemskich Aberdour wraz z młynem.
W 1325 roku król Robert I Bruce przekazał Aberdour swojemu wujowi, Thomasowi Randolphowi, pierwszemu earlowi Moray. Jego potomek w 1342 roku zbył baronię i zamek Williamowi Douglasowi, lordowi Liddesdale, a ten już w 1351 roku przekazał Aberdour swemu wujowi, sir Jamesowi Douglasowi z Dalkeith, choć sam zamek zatrzymał dla siebie aż do śmierci dwa lata później. Nowego właściciela zamku zatwierdził w 1361 roku król Dawid II, co jednocześnie było pierwszym bezpośrednim pisemnym potwierdzeniem istnienia budowli.
W 1386 roku połączono baronie Aberdour i Dalkeith, przy czym główną siedzibę umieszczono w tej drugiej, znajdującej się bliżej stołecznego Edynburga. W 1456 roku połączone baronie odziedziczył James, czwarty lord Dalkeith, który dwa lata później został także earlem Morton, dzięki małżeństwu z Joanną, córką Jakuba I Stewarta. Dzięki podwyższonemu statusowi James przebudował i znacznie powiększył zamek w Aberdour, by mógł on spełniać wymogi późnośredniowiecznej rezydencji. Kolejną modernizację przeprowadził na początku XVI wieku drugi earl Morton.
W połowie XVI wieku właścicielem zamku był James Douglas, czwarty earl Morton, mianowany w czasach rządów królowej Marii Stuart kanclerzem Szkocji. Stanowiskiem tym cieszył się do 1566 roku, kiedy to w pałacu Holyrood w Edynburgu zamordowano Davida Riccio, prywatnego sekretarza i niepopularnego katolickiego najbliższego doradcę królowej. Śledztwo wykazało współudział Jamesa Douglasa, który jednak zdołał szybko zbiec do Anglii. Królowa nie miała autorytetu i poparcia by go ścigać, ani by zająć zamek Aberdour. Ostatecznie pod koniec 1566 roku Morton powrócił z wygnania, a w lipcu 1567 roku uwięziona Maria została zmuszona do abdykacji. Dla odmiany los sprzyjał earlowi Morton, który został mianowany w 1572 roku regentem królestwa Szkocji na czas małoletności Jakuba VI. W okresie tym przeprowadził on kolejną rozbudowę zamku, powiększając go o skrzydło południowe i pomocnicze zabudowania. W przebudowanym Aberdour miał w 1576 roku zwołać posiedzenie rady królewskiej (ang. Privy Council).
Upadek Jamesa Douglasa earla Morton nastąpił niedługo po zakończeniu prac budowlanych. W 1581 roku pomimo braku dowodów został pod zarzutem zdrady skazany na śmierć przez młodego króla, zapewne w związku z wcześniejszym zabójstwem męża królowej Marii, lorda Darnleya. W czasie gdy James Douglas znajdował się w więzieniu, zamek przekazany został wpierw jego bratankowi Jamesowi, lordowi Maxwell, a następnie Archibaldowi Douglas, ósmemu earlowi Angus, po którego śmierci w 1588 roku przypadł jego krewnemu, Williamowi Douglas z Lochleven.
W pierwszej połowie XVII wieku zamek zaczął być zbyt ciasny dla Douglasów, którzy około 1635 roku powiększyli go o nowe skrzydło wschodnie oraz ogrody. Zapewne związek z tym miała sprzedaż siedziby Douglasów w Dalkeith zwolennikom króla Karola i uczynienie Aberdour główną rezydencją rodu. Pechowo w 1688 roku zamek został uszkodzony na skutek pożaru. Planowano po nim rozległe naprawy i przebudowę, jednak ostatecznie do 1703 roku wyremontowano jedynie najmłodsze renesansowe skrzydło wschodnie. Wkrótce potem, w trakcie powstania Jakobitów z 1715 roku, w Aberdour ulokowano hanowerski garnizon wojskowy, który zaprószył kolejny pożar. Zniszczenia okazały się na tyle duże, iż właściciele woleli wykupić pobliską rezydencję Cuttlehill House i opuścić zamek, choć po pewnym czasie skrzydło wschodnie ponownie wyremontowano do celów mieszkalnych. Niestety najstarsza część zamku z powodu braku prac zabezpieczających w 1844 i ponownie w 1919 roku uległa częściowym zawaleniom.
Architektura
Zamek wzniesiono na wywyższeniu terenu w pobliżu zakola strumienia Dour Burn. Najdogodniejsze podejście do wzgórza znajdowało się po stronie wschodniej, tam też w niewielkiej odległości wzniesiony został romański kościół św. Filiana. Na pozostałych kierunkach natomiast natura uformowała mniej lub bardziej strome stoki, najwyraźniejsze po stronie południowej i częściowo zachodniej, gdzie opadały do doliny strumienia. W odległości paruset metrów od zamku, na południu strumień znajdował ujście do szerokiej zatoki Firth of Forth.
Pierwotnie zamek był prostą budowlą w skład której wchodził wolnostojący czworoboczny (trapezowaty), dwukondygnacyjny budynek (hall house) o wymiarach 16 x 11 metrów i 2 metrowej grubości ścianach, posadowiony na cokole. W północno – zachodniej i północno – wschodniej części znajdowały się bardzo płaskie przypory, czy też pogrubienia murów, być może przechodząca w formę wieżyczki. Oświetlenie budynku zapewniały wąskie szczeliny w dolnej kondygnacji, zapewne służącej celom gospodarczym, oraz większe dwudzielne okna składające się z dwóch otworów lancetowatych, oświetlających górną, mieszkalno – reprezentacyjną kondygnację. Wejście, prowadzące po drewnianych schodach lub drabinie wprost na poziom górnego piętra, usytuowano w południowo – wschodniej części budynku. Zapewniało to, poprzez ich demontaż, możliwość dość łatwego odseparowania budowli od potencjalnych napastników. Najstarsze obwarowania zewnętrzne zapewne były konstrukcji drewniano – ziemnej.
W XV wieku donżon został podwyższony o dwie dodatkowe kondygnacje, zwieńczone u góry wysuniętym przedpiersiem z pozostawionymi otworami między wspornikami tworzącymi machikuły. Stare wejście do budynku zostało wówczas zablokowane, a nowy portal przepruto już na poziomie przyziemia po stronie wschodniej, od strony dziedzińca. Wiódł on do wąskiego i długiego korytarza łączącego dwa pomieszczenia: mniejsze wschodnie i większe po stronie zachodniej. W tej najniższej kondygnacji gospodarczej założono wówczas sklepienie kolebkowe, przykrywające pomieszczenie wschodnie. Górne mieszkalno – reprezentacyjne komnaty, podobnie jak przed przebudową porozdzielane były drewnianymi stropami, choć jedno z pomieszczeń po stronie zachodniej także zasklepiono. Najpewniej nietypowo mieściła się tam kuchnia z kominkiem i ściennymi wnękami. Ponad nią, a więc na drugim piętrze, usytuowano główną komnatę reprezentacyjną, aulę (hall), służącą do spożywania posiłków, urządzania spotkań, czy przeprowadzania sądów i innych ważnych narad. Najwyższą kondygnację zajmowały komnaty mieszkalne o prywatnym charakterze oraz murowane poddasze otoczone obronną galerią.
Około 1500 roku komunikację wewnętrzną wieży mieszkalnej przejęła nowo powstała wieżyczka schodowa umieszczona w południowo – wschodnim narożniku, łącząca górne kondygnacje donżonu oraz zbudowanego wówczas tzw. centralnego skrzydła. Budynek ten początkowo prawdopodobnie posiadał dwie kondygnacje z gospodarczym przyziemiem i wielką aulą (great hall) na piętrze, która podobnie jak starsza służyła do wydawania wystawnych uczt, urządzania uroczystości, czy też witania ważnych gości. W latach 70-tych XVI wieku skrzydło to zostało przekształcone w trójkondygnacyjny budynek mieszczący sklepioną kuchnią i spiżarnię w przyziemiu, oraz dwie komnaty sypialne na pierwszym piętrze, każdą z własną latryną. Najwyższa kondygnacja mieściła dalsze trzy pomieszczenia mieszkalne, w tym jedno o znacznie mniejszych wymiarach, być może służące jako dodatkowa sypialnia. Odejściem od średniowiecznej tradycji budowlanej było utworzenie długiego korytarza w części północnej budynku, który łączył komnaty na poszczególnych piętrach. Dzięki temu zapewniano większą prywatność, bez konieczności przechodzenia przez wszystkie izby w celu dotarcia do tej w najdalszym od wejścia miejscu. Dodatkowo komunikację pionową zapewniać mogła cylindryczna klatka schodowa w południowo – zachodniej części budynku, wychodząca na zamkowe ogrody.
W obrębie zamku znajdowały się ponadto liczne zabudowania gospodarcze, między innymi browar przy zachodniej kurtynie muru i piekarnia z dwoma wielkimi piecami chlebowymi w narożniku północno – zachodnim, a w nieco dalszej odległości gołębnik oraz młyn. Pośrodku dziedzińca funkcjonowała studnia. Całość otoczona była kamiennym murem wzmocnionym przynajmniej dwoma basztami, czy też wieżami: południowo – zachodnią czworoboczną i północno – wschodnią cylindryczną. Wspomniany powyżej gołębnik zbudowano w XVI wieku. Była to konstrukcja przypominająca ul o 9 metrach wysokości, podzielonych na cztery stopnie. Wewnątrz mieściło się 600 gniazd dla gołębi, podzielonych wystającymi żebrami, które miały uniemożliwić wspinanie szczurom.
Stan obecny
Obecnie zarówno najstarszy fragment zamku jak i skrzydło XVI-wieczne znajdują się w stanie trwałej ruiny, a zadaszoną, w pełni zachowaną część stanowi jedynie XVII-wieczne skrzydło wschodnie. Zabytek znajduje się pod opieką rządowej agendy Historic Scotland, która udostępnia go odpłatnie zwiedzającym przez cały rok, za wyjątkiem 25 i 26 grudnia oraz 1 i 2 stycznia. W okresie od kwietnia do września zamek czynny jest w godzinach 9.30 – 17.30. W pozostałych miesiącach otwarty jest od 10.00 do 16.00, przy czym zamknięty w czwartki oraz piątki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
Owen K., Aberdour Castle, Edinburgh 2017.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.