Historia
Według tradycji pierwsza budowla sakralna stanęła w Aberdeen około 580 roku n.e. z inicjatywy świętego Machara, biskupa iryjskiego pochodzenia (potwierdzeniem jej istnienia są liczne celtyckie kamienne krzyże odnajdywane na miejscu późniejszej budowli). W 1131 roku do Aberdeen przeniesiono z Mortlach biskupstwo i do około 1165 roku wybudowano romańską katedrę. Nieco wcześniej, w 1157 roku biskup Edward uzyskał pozwolenie na osadzenie przy niej mnichów lub kanoników, lecz prawdopodobnie wdrażanie tego pomysłu szło opornie i początkowo służbę przy katedrze pełnili miejscowi księża. Kapituła trzydziestu kanoników wspomaganych przez dwudziestu czterech wikariuszy uformowała się dopiero w połowie XIII wieku. Pod koniec tamtego stulecia biskup Henry Cheyne planował przebudować prezbiterium katedry, lecz plany te musiały zostać porzucone na wczesnym etapie z powodu wybuchu szkockich wojen o niepodległość.
W 1305 roku w Londynie stracony został przez powieszenie i poćwiartowanie William Wallace, przywódca szkockiego powstania przeciwko Anglikom, a jego lewe ramię trafić miało podobno do katedry w Aberdeen i tam zostać pochowane. Nie ma dowodów potwierdzających tą historię, tym bardziej, że po 1355 roku biskup Alexander Kinnimund rozpoczął gruntowną gotycką przebudowę kościoła, w trakcie której praktycznie całkowicie rozebrano starsze założenie. W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono korpus nawowy, a po 1422 roku biskup Henry Lichton rozpoczął prace nad wieżą na przecięciu naw i wybudował północne ramię transeptu. Ingram Lindsay, biskup Aberdeen z lat 1441 – 1458 zadaszył i pokrył posadzką korpus nawowy, jego następca Thomas Spens do 1480 roku umieścił w katedrze większość wyposażenia i przeszklił okna w zachodniej części, natomiast biskup Wiliam Elphinstone w okresie 1483 – 1514 ukończył środkową wieżę i rozpoczął na większą skalę przebudowę prezbiterium, które jednak najpewniej nigdy nie zostało ukończone (nigdy nie przeniesiono do niego głównego ołtarza, umieszczonego na przecięciu naw). Ostatnie prace budowlane przypadły za biskupa Gavina Dunbara (1518-1532), który dodał iglice do wież zachodnich, wzniósł południowe ramię transeptu (w którym został pochowany) i umieścił strop z heraldycznymi ozdobami ponad nawą. Nie ma jedynie pewności czy ostatecznie ukończono budowę prezbiterium.
W 1560 roku w okresie postępującej reformacji kościół św. Machara czasowo utracił status katedry. Prawdopodobnie zniszczeniu uległo wówczas niedokończone prezbiterium, choć nawę nadal wykorzystywano do celów liturgicznych. W 1607 i ponowie w 1640 roku naprawiono dach ponad korpusem, lecz zapewne pozostałe elementy budowli musiałby popaść w zaniedbanie, gdyż niestety w 1688 roku w trakcie silnej burzy runęła wieża środkowa, niszcząc przy okazji transept. Od tamtego momentu po zamurowaniu przestrzeni przy zawalonych częściach i rozebraniu ruin transeptu, kościół nie przechodził już większych zmian architektonicznych.
Architektura
Katedra św. Machara pod koniec średniowiecza osiągnęła formę obszernego, orientowanego względem stron świata kościoła. Składał się on z XIV-wiecznego korpusu nawowego o trzech nawach, siedmiu przęsłach (ośmiu w nawie głównej) i fasadzie zachodniej flankowanej przez dwie masywne czworoboczne wieże. Po stronie wschodniej korpus nawowy łączył się z transeptem ponad którym górowała czworoboczna wieża centralna z przełomu XIV i XV wieku, a zamknięcie świątyni stanowiło czteroprzęsłowe prezbiterium zakończone wieloboczną apsydą i zaopatrzone w małą zakrystię od północy, być może nigdy ostatecznie nie ukończone.
Wieże zachodnie katedry otrzymały imponującą, warowną formę, która upodobniła je do XIV-wiecznych wież mieszkalno – obronnych. Świadczą o tym masywne mury przeprute niewielkimi szczelinowymi otworami, narożne uskokowe przypory wzmacniające stabilność konstrukcji oraz zwieńczenie w postaci wydatnego przedpiersia z krenelażem, formującego machikuły. Ponad nim, pozostawiając miejsce dla galerii obronnej, podwyższono obie wieże o kolejną, węższą kondygnację, przykrytą na początku XVI wieku stożkowatymi iglicami. Pomiędzy wieżami na osi fasady nawy głównej przepruto dwa ostrołukowe portale wejściowe ujęte wspólną, półokrągłą archiwoltą przechodzącą na dole w proste wałki. Powyżej elewację przepruto nietypowo siedmioma bardzo wąskimi i długimi oknami o równej wysokości.
Korpus nawowy powstał w formie bazyliki, a więc nawa główna otrzymała własne oświetlenie, zapewniane przez nieduże i proste półokrągłe okna, bardziej charakterystyczne dla minionego okresu romańskiego niż XIV-wiecznego gotyku. O wiele większe, ostrołukowe, zdobione maswerkami okna umieszczono w nawach bocznych. Wewnątrz clerestorium oparto na ostrołukowych, profilowanych arkadach opadających na masywne cylindryczne filary, dość rzadkie już w połowie XIV wieku na terenie Szkocji i Anglii, a zapewne wzorowane na rozwiązaniach niderlandzkich (katedra św. Rumolda w Mechelen).
W pierwszej połowie XVI wieku nawę główną przykryto płaskim, drewnianym stropem, udekorowanym na przecięciach paneli tarczami herbowymi. Ich trzy rzędy reprezentowały królów europejskich, papieży i duchownych Szkocji oraz króla Szkotów wraz ze swymi możnymi. Łącznie umieszczono 48 herbów w trzech rzędach po szesnaście. Nawy boczne nie zostały nigdy zasklepione, choć prawdopodobnie przewidywano założenie tam sklepień, gdyż każde przęsło zostało wzmocnione zewnętrzną przyporą, umieszczoną w jednej linii z filarem międzynawowym (jedynie w latach 40-tych XV wieku cały korpus nawowy miał być pokryty kamiennymi płytami przez biskupa Lindsaya).
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z powodu XVII-wiecznej katastrofy budowlanej przetrwał jedynie XIV-wieczny korpus nawowy ze wspaniałym stropem heraldycznym z początku XVI wieku, dwie wieże zachodnie oraz kruchta po stronie południowej. Widoczne są również dolne partie murów zawalonego transeptu. Kościół wciąż pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Strona internetowa stmachar.com, Building & History.