Historia
Według dokumentów arcybiskupa Tomasza z Ostrzychomia w 1311 roku zgodę na budowę kościoła obronnego we wsi Zolná otrzymali Bychora i Zubraty, synowie żupana zwoleńskiego Tobiasza. Jednak budynek jest starszy, a eksperci datują go na lata 1260-1280. Wspomniany dokument prawdopodobnie związany jest z dużą przebudową kościoła, która sięgała lat 1310-1320. W okresie 1360-1390 wnętrze kościoła zostało ozdobione freskami, a kolejne domalowywane były jeszcze na początku XVI wieku. Dzięki unikalnej inskrypcji wiadomo, w pracach brali udział niejaki Tomáš, Mikuláš i Ján wraz ze swymi współpracownikami.
W czasie reformacji świątynia przeszła do rąk protestantów, katolicy odzyskali ją w 1709 roku. W XVI wieku prezbiterium wzmocnione zostało w narożach przyporami, a całą budowlę otoczono kamiennym murem. Pod koniec XVII wieku w zachodniej części nawy zbudowano drewnianą emporę, natomiast wnętrze wyposażono w barokowe meble. W 1773 roku kościół przeszedł dalsze barokowe adaptacje. Po odzyskaniu kościoła przez katolików zmieniło się jego wezwanie.
Pod koniec II wojny światowej obiekt odniósł poważne zniszczenia, gdy ogień artyleryjski uderzył w południową ścianę nawy i zniszczył sklepienie zakrystii. W latach siedemdziesiątych XX wieku kościół został całkowicie wyremontowany, usunięto przypory i odrestaurowano średniowieczne freski. Przeprowadzono również badania archeologiczne w 1993 roku, a w 2011 roku rozpoczęto kompleksową renowację budynku.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku wzniesiono jako budowlę jednonawową z wielobocznym prezbiterium po stronie wschodniej i zachodnią, czworoboczną wieżę. W latach 1310-1320 podwyższono nawę, zasklepiono prezbiterium i wzniesiono od strony północnej zakrystię. Elewacje kościoła zostały wówczas pomalowane na biało i uzupełnione czerwonym kwadrowaniem.
Kościół otrzymał formę pośrednią między okresem romańskim a gotykiem. Ten ostatni reprezentowało wielobocznie zamknięte prezbiterium, żebrowe sklepienia wnętrza, spiętego w zakrystii ozdobnym zwornikiem oraz ostrołukowe portale i duże okno z maswerkiem w południowej ścianie nawy. Romański charakter miały natomiast wąskie okna o półkolistych zwieńczeniach oraz minimalistyczne przypory w załamaniach muru prezbiterium, choć nie miały już klasycznego cylindrycznego kształtu, ale znów gotycki, wieloboczny.
Wnętrze kościoła pokryte zostało barwnymi polichromiami o stylistyce z widocznymi wpływami bizantyjskimi. Największy obraz na północnej ścianie nawy składał się z cyklu pasyjnego, natomiast na łuku tęczy umieszczono św. Walentego i św. Mikołaja. W dolnej części północnej ściany nawy znalazło się też małe przestawienie św. Jerzego, podobno służące jako próbny obraz dla fundatorów, przed podjęciem decyzji o wynajęciu artysty. Nietypowo ukazano na nim oprócz smoka również jaskinię z dwoma kolejnymi smokami oraz tarczę normańską, nie używaną już w XIV-wiecznej Europie.
Stan obecny
Kościół św. Mateusza to dziś malowniczo usytuowany bardzo cenny zabytek z przejściowego, romańsko – gotyckiego okresu, szczęśliwie pozbawiony większych modyfikacji nowożytnych. W jego wnętrzu zachowały zachowały się na północnej ścianie nawy i na łuku tęczowym średniowieczne malowidła, w północnej ścianie zakrystii kamienna piscina, a w wieży znajduje się gotycki dzwon z napisem z 1514 roku. Dzięki ostatnim pracom renowacyjnym przywrócona została oryginalna kolorystyka zewnętrznych elewacji kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Strona internetowa apsida.sk, Zolná.