Historia
Według dokumentów arcybiskupa Tamása z Ostrzychomia, w 1311 roku zgodę na budowę kościoła we wsi Zolná otrzymali Bychora i Zubraty, synowie żupana zwoleńskiego Tobiáša. Jednak świątynia wzniesiona została wcześniej, prawdopodobnie w latach 1260-1280, natomiast wspomniany dokument związany mógł być z dużą przebudową kościoła, która przebiegała w drugim dziesięcioleciu XIV wieku. Następnie pod koniec tamtego stulecia wnętrze kościoła zostało ozdobione freskami, a kolejne freski domalowywane były jeszcze w okresie późnego gotyku. Na zamieszczonej we wnętrzu inskrypcji odnotowano, że w pracach brali udział niejaki Tomáš, Matt i Ján wraz ze swymi współpracownikami.
W czasie reformacji kościół przeszedł do rąk protestantów, którzy posiadali go aż do 1709 roku. W XVI wieku prezbiterium wzmocnione zostało w narożach przyporami, zaś całą budowlę otoczono kamiennym murem. Pod koniec XVII wieku w zachodniej części nawy zbudowano drewnianą emporę, ponadto wnętrze wyposażono w barokowe meble. W 1773 roku kościół przeszedł dalsze barokowe adaptacje. Po odzyskaniu budowli przez katolików zmieniono jej wezwanie na św. Macieja, w późniejszym okresie raz jeszcze zmienione na św. Mateusza.
Pod koniec II wojny światowej zabytek odniósł poważne zniszczenia, gdy ogień artyleryjski uderzył w południową ścianę nawy i zniszczył sklepienie zakrystii. W latach siedemdziesiątych XX wieku kościół został całkowicie wyremontowany, usunięto nowożytne przypory i odrestaurowano średniowieczne freski. Przeprowadzono również badania archeologiczne w 1993 roku, a w 2011 roku rozpoczęto kompleksową renowację budynku.
Architektura
Pierwotny kościół z XIII wieku wzniesiono jako budowlę jednonawową, z wielobocznym prezbiterium po stronie wschodniej i czworoboczną wieżę po stronie zachodniej. Wzniesiono go z łamanego kamienia, w narożnikach wzmacnianego ciosami (za wyjątkiem prezbiterium). W latach 1310-1320 podwyższono nawę, zasklepiono prezbiterium i wzniesiono od strony północnej prostokątną zakrystię. Zewnętrzne elewacje kościoła zostały wówczas pomalowane na biało i uzupełnione czerwonymi liniami imitującymi kwadrowanie.
Kościół otrzymał formę pośrednią między budowlami romańskimi a gotyckimi, z przejawami obu stylów. Ten ostatni reprezentowało wielobocznie zamknięte prezbiterium, żebrowe sklepienia wnętrza, spiętego w zakrystii ozdobnym zwornikiem, ostrołuczna arkada tęczy oraz ostrołukowe portale i duże okno z maswerkiem w południowej ścianie nawy. Romański charakter miały natomiast wąskie okna o półkolistych zwieńczeniach oraz minimalistyczne przypory w załamaniach muru prezbiterium, bardziej przypominające lizeny, choć nie miały one już klasycznego cylindrycznego kształtu, ale typowy dla gotyku, wieloboczny.
Wnętrze kościoła pokryte zostało barwnymi polichromiami o stylistyce z widocznymi wpływami bizantyjskimi. Największy obraz na północnej ścianie nawy składał się z cyklu pasyjnego, natomiast na łuku tęczy umieszczono św. Walentego i św. Mikołaja. W dolnej części północnej ściany nawy znalazło się też małe przestawienie św. Jerzego, podobno służące jako próbny obraz dla fundatorów, przed podjęciem decyzji o wynajęciu artysty. Nietypowo ukazano na nim oprócz smoka również jaskinię z dwoma kolejnymi, młodymi smokami oraz tarczę normańską (migdałową), nie używaną już w XIV-wiecznej Europie.
Stan obecny
Kościół św. Stefana (obecnie św. Mateusza) to dziś malowniczo usytuowany, bardzo cenny zabytek z przejściowego, romańsko – gotyckiego okresu, szczęśliwie pozbawiony większych modyfikacji nowożytnych. W jego wnętrzu zachowały się na północnej ścianie nawy i na łuku tęczowym średniowieczne malowidła, w północnej ścianie zakrystii kamienna piscina, a w wieży znajduje się gotycki dzwon z napisem z 1514 roku. Dzięki ostatnim pracom renowacyjnym przywrócona została oryginalna kolorystyka zewnętrznych elewacji kościoła, przywrócono też ubytki w pierwotnych detalach architektonicznych (np. laski okien wieży, przypory prezbiterium).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.