Historia
Kościół we wsi Želiezovce (węg. Zselíz), pierwotnie pod wezwaniem św. Jerzego, zbudowany został w trzeciej ćwierci XIV wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej budowli sakralnej, odnotowanej w spisie papieskich dziesięcin z lat 1332 – 1337. Powstał z fundacji miejscowych właścicieli ziemskich z rodu Becsei, którzy też pełnili nad nim patronat. Wkrótce po zakończeniu budowy wnętrze kościoła ozdobiono malowidłami ściennymi. Kolejnymi ściany uzupełniane były w XV wieku.
Przed 1555 rokiem kościół przeszedł w posiadanie miejscowej gminy protestanckiej, której służył z przerwami do 1730 roku, kiedy to dzięki znacznym staraniom właściciela ziemskiego, hrabiego Jána Esterházy, został zwrócony katolikom. Wtedy też nastąpiła zmiana wezwania budowli na św. Jakuba. W latach 1731-1779 kościół wyposażono w nowożytne ołtarze. Wkrótce potem do zachodniej części nawy dobudowano murowaną wieżę. Inne prace, udokumentowane źródłami z XVIII – XIX wieku, miały charakter rutynowych konserwacji.
W latach 1884-1885 przeprowadzono gruntowny remont kościoła, mający przywrócić budowli cechy gotyckie. Już jednak w 1902 roku kościół został uszkodzony na skutek trzęsienia ziemi. Co więcej ani parafia, ani patroni nie mieli wystarczających środków na pilny remont, dlatego prace renowacyjne miały miejsce dopiero w 1912 roku. Kolejne, dużo większe zniszczenia zabytek poniósł na skutek działań militarnych drugiej wojny światowej, kiedy to zwaliła się nowożytna wieża i gotyckie sklepienia w nawie. Odbudowę przeprowadzono w 1951 roku, przy czym usunięto część zachowanych średniowiecznych murów, a nową nawę wzniesiono w stylistyce modernistycznej.
Architektura
Kościół z XIV/XV wieku składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, wielobocznie zamkniętego prezbiterium po stronie wschodniej, czworobocznej wieży w rzadko spotykany sposób usytuowanej po stronie północnej na styku nawy i prezbiterium, a także z zakrystii przy północnej ścianie prezbiterium. Prezbiterium opięte zostało przyporami, pomiędzy którymi utworzono bardzo wąskie, lancetowate otwory okienne o profilowanych ościeżach. Podobnym, ale niższym i zamkniętym trójliściem oknem doświetlono od wschodu zakrystię. Wejście umieszczono tradycyjnie od południa, w wysokim, profilowanym, ostrołucznym portalu z gładkim tympanonem i przejściem dwuramiennym (siodłowym).
Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczną, profilowaną arkadą tęczy. Nad prezbiterium rozłożono sklepienie krzyżowo – żebrowe nad zachodnim przęsłem prostokątnym oraz sklepienie w układzie sześciodzielnym nad wschodnim przęsłem wielobocznym. W obydwu przęsłach żebra spięto okrągłymi, gładkimi zwornikami i opuszczono na przyścienne, sięgające posadzki służki z kielichowatymi kapitelami i wielobocznymi cokołami. Kapitele otrzymały bogatą płaskorzeźbioną dekorację roślinną o mocno poskręcanych liściach. Sklepieniem krzyżowo – żebrowym przykryta była nawa, której żebra opuszczono na podwieszane wsporniki, podobnie jak kapitele służek zdobione motywami roślinnymi.
Spośród ozdabiających wewnętrzne elewacje malowideł, najstarsze powstały ku pamięci György Becsei, ispána i magistra ianitorum na węgierskim dworze królewskim. Ukazano na nich śmierć rycerza, a także wstawiennictwo przed Bogiem Maryi i Chrystusa za duszę umierającej osoby, której diabeł żądał za popełnione grzechy. Motyw ten był popularny w ówczesnej Europie, ale ukazywany głównie w formie miniatur książkowych, a nie na dużych płaszczyznach architektonicznych. Ponadto elewacje kościoła ozdobiono szeregiem świętych (św. Marcina, św. Jerzy, św Katarzyna, czy św. Piotr), Michałem Archaniołem i Chrystusem Cierpiącym.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z gotyckiej budowli zachowały się jedynie mury prezbiterium, zakrystii i nieduże pozostałości nawy (mniej więcej do poziomu zwieńczenia portalu południowego), która posiada obecnie formę brzydkiej budowli modernistycznej. Jest ona dłuższa od nawy średniowiecznej i wraz ze współczesną wieżą stanowi zbyt wielki kontrast dla zabytkowej części. Niestety nie przetrwało rozebrane po wojnie gotyckie sklepienie w zakrystii. Oryginalne są okna prezbiterium, odnowione w trakcie renowacji z 2014 roku oraz portal południowy. Wewnątrz przetrwało sklepienie prezbiterium, portal zakrystii, dwie wnęki ścienne i zespół gotyckich malowideł ściennych. Sklepienie nawy widoczne jest tylko w narożnikach, po bokach arkady tęczy (wyprowadzenia żeber i wsporniki). Unikalnym zabytkiem jest rzymski sarkofag weterana drugiego legionu, Aeliusa Domiciusa, który obecnie stanowi część ołtarza głównego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buday P., Obnovy Kostola sv. Jakuba v Želiezovciach v rokoch 1884 – 1952, „Monument revue”, roč. 3, č. 2, 2014.
Ilkó K., Stredoveké nástenné maľby Kostola svätého Jakuba staršieho v Želiezovciach, Turany 2018.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.