Historia
Kościół we wsi Zalužany zbudowany został około czwartej ćwierci XIII wieku, w okresie odradzania osady po zniszczeniach z czasów najazdu mongolskiego. Prawdopodobnie powstał z inicjatywy właścicieli ziemskich miejscowych dóbr, którzy zlecili budowę warsztatowi ze spiskiego kręgu murarskiego. Członkowie owej strzechy pracowali w okresie przejściowym między stylami romańskim a gotyckim. Fundatorami mogli być Vlk i Čakan, którzy za wierną służbę otrzymali od króla Beli IV przywileje i ziemie, na których wznieśli rycerski dwór.
W drugiej połowie XIV wieku kościół został poddany przebudowie, mającej na celu powiększenie pierwotnego małego prezbiterium i dostawienie zakrystii. Przypuszczalnie za modernizacją stała spiska kapituła, która według przekazów pisanych w tym okresie drogą kupna i darowizn weszła w posiadanie znacznej części Zalužan. Ewentualnie rozbudowę finansowali ponownie właściciele pobliskiego dworu. Sytuacja majątkowa ówczesnych patronów musiała być na tyle dobra, że stać ich było na ponowne założenie nad powiększonym prezbiterium sklepienia oraz na ufundowanie w nawie dwóch dodatkowych ołtarzy bocznych.
Od przełomu XIV i XV wieku, w ciągu całego XV wieku, kościół poddawany był jedynie mniejszym zmianom i remontom, takim jak zamurowanie południowego portalu prezbiterium, czy ustawienie na kamiennym podium ambony w nawie. Dekorowano też kolejnymi malowidłami wewnętrzne elewacje prezbiterium. Umieszczenie ambony mogło mieć związek z kazaniami udzielanymi w okresie niepokojów i walk z ruchem bratrzyków w latach 40-tych XV wieku. Jako, że w okresie tym region Spiszu znajdował się w ich rękach, nawa kościoła mogła wówczas służyć do zgromadzeń ludności wysłuchującej nowych religijnych idei. Kres funkcjonowania kościoła przyniósł upadek osady i pobliskiego dworu pod koniec trzeciej ćwierci XV wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu, po północnej stronie rycerskiego dworu. Pierwotnie składał się ze stosunkowo długiej nawy na planie prostokąta wielkości 5,4 z 10 metrów, usytuowanego po stronie wschodniej kwadratowego, zapewne niższego prezbiterium o wymiarach 3,7 x 3,7 metra oraz czworobocznej wieży po stronie zachodniej o wymiarach 2,3 x 2,3 metra, której wschodnia ściana była wspólna ze ścianą nawy. Mury wzniesione były z częściowo obrobionego kamienia eratycznego, układanego w dość regularne warstwy i łączonego zaprawą wapienną, przy czym najstaranniej utworzono narożniki, do budowy których wybrano też największe kamienie. Ściany prezbiterium miały około 0,9 metra grubości, natomiast nawy jedynie 0,7-0,8 metra, choć pokryte były one od zewnątrz i wewnątrz warstwą tynku o aż 5 cm grubości. Grubość murów nawy największa była przy wieży, która też była najmasywniejszą częścią kościoła i prawdopodobnie jako jedyna była opięta cokołem.
Wewnątrz kościoła podsklepione było jedynie prezbiterium. Umieszczono w nim sklepienie krzyżowo – żebrowe z żebrami o przekroju klinowym, z poprzecznym wygięciem przypominającym rowek. Dwie główne części kościoła oddzielone były 20 centymetrowym stopniem oraz arkadą tęczy. Nawa zapewne przykryta była drewnianym stropem, na co wskazywałyby cieńsze mury oraz brak przypór przy jej stosunkowo dużych rozmiarach. Przyziemie wieży pełniło rolę kruchty, gdyż wejście do kościoła wiodło portalem od strony zachodniej. Posadzkę przedsionka tworzyła ubita glina, posadowiona około 20 cm niżej niż w nawie. Oświetlenie kościoła według analogi zapewniać mogły obustronnie rozglifione, wąskie otwory okienne z opracowanymi, kamiennymi ościeżami.
W drugiej połowie XIV wieku rozebrane zostało pierwotne małe i ciemne prezbiterium, na miejscu którego wzniesiono gotycką część kapłańską z zakrystią po stronie północnej. Budowę przeprowadzono z nieregularnego kamienia łupanego, łączonego zaprawą i nie układanego regularnymi warstwami. Nowe prezbiterium uzyskało tą samą szerokość co nawa, od strony zewnętrznej nie było więc wyróżnione z bryły kościoła. Na wschodzie zamknięte zostało ścianą prostą, przy czym posiadało większą długość od XIII-wiecznego (5,3 x 6,3 metrów). Oprócz połączenia prezbiterium z nawą za pomocą arkady tęczy, utworzono też z piaskowca wejście południowe, co nie było wyjątkowe w regionie Spiszu. Wnętrze prezbiterium ponownie przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, do którego wykorzystano elementy starszych żeber, a brakujące ogniwa uzupełniono nowymi. Założenie sklepienia wymagało zwiększenia grubości murów do 0,9 metra (bez tynków), tym bardziej, że ponownie nie wzmocniono ścian przyporami. Elewacje wewnętrzne pokryto równym tynkiem, w odróżnieniu od mniej starannego zewnętrznego lica. Żebra sklepienia oraz arkada tęczy pokryte były barwnymi malowidłami o geometrycznych wzorach, przy czym na arkadzie umieszczony był też czarny na białym tle napis z gotyckiej minuskuły. Na większych płaszczyznach ścian znajdowały się malowidła z motywami figuralnymi. Elementem wyposażenia było pastoforium o dwuściennym zamknięciu z plastyczną, polichromowaną dekoracją tympanonu.
Zakrystia o wymiarach 5,7 x 2,2 metra, wzniesiona została w tej samej technice murowania co prezbiterium. Połączona z nim była uskokowym portalem o progu umieszczonym 20 cm wyżej niż posadzka, umieszczonym mniej więcej pośrodku ściany dzielącej oba pomieszczenia. Podłoga w zakrystii składała się z większych bloków kamiennych, natomiast ściany na całej przestrzeni pobielono. Wnętrze zakrystii prawdopodobnie nie było podsklepione. W kolejnym, zapewne niezbyt odległym czasowo etapie, do zachodniej ściany zakrystii dostawiono niewielkie ossuarium, nie ingerujące w żaden sposób w układ wnętrza kościoła. Wymurowane zostały dwie cienkie ściany o grubości 0,5 metra, wydzielające prostokąt o wymiarach 1 x 2,6 metra, w którym składowano ludzkie kości.
Stan obecny
Ukryte pod ziemią relikty kościoła zachowały się do czasu badań archeologicznych w XX wieku maksymalnie do wysokości około 2,2 metra, ale w niektórych, zawłaszcza południowych partiach wynosiły jedynie kilkanaście centymetrów. Cały teren porośnięty był wówczas trawą i krzakami, pośród których rozrzucone były kamienie ze zniszczonych partii budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Polla B., Stredoveká zaniknutá osada na Spiši (Zalužany), Bratislava 1962.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.