Historia
Budowa dworu miała miejsce z fundacji braci Vlka a Čakana, synów niejakiego Dedača, którzy w 1255 roku otrzymali od władcy ziemię wraz z osadą Zalužany („villa Salasan” w dokumencie z 1249 roku) i lennymi powinnościami. Jednym z zadań nowych panów ziemskich było zapewne odbudowanie wsi po zniszczeniach najazdu mongolskiego. W 1260 roku bracia podzielili majątek, tak, że wschodnia część terytorium została przekazana Vlkowi, a zachodnia Čakanowi. Część Čakana była już w 1282 roku w posiadaniu jego syna Tiborcíusa, zwanego Rufus, który część swojego udziału ofiarował spiskiej kapitule. Zapoczątkowało to proces stopniowego rozdrabniania majątku za sprawą sprzedaży, darowizn i wymian przeprowadzanych przez pozostałych członków rodu. Nie objęły one jeszcze dworu, który pod koniec XIII wieku powiększony został przez jednego z potomków Vlka lub Čakana o murowaną wieżę mieszkalną.
XIV stulecie w dziejach dóbr Zalužany naznaczone było postępującym rozdrabnianiem oraz sporem jaki z tego powodu wyniknął między Martinem a spadkobiercą żupana spiskiego Jakuba – Jánem. Ján, późniejszy arcybiskup, zarzucił Martinowi, że z powodu rozdrobnienia dóbr nie wywiązywał się z obowiązku lennej służby wojskowej, która nakazywała mu wyekwipować odpowiednią liczbę zbrojnych. Konflikt dotarł ostatecznie do palatyna Ditricha Bebeka, który w 1397 roku rozsądził go na korzyść Martina. W trakcie konfliktu dochodziło do napadów, rabunków, a nawet spalenia Zalužan przez krewną arcybiskupa Jána, Margitę. Próby mediacji prowadzone przez kapitułę spiską nie powiodły się, a konflikt ostatecznie dotarł na dwór Zygmunta Luksemburczyka. Zlecił on zbadanie całej sprawy i na podstawie zeznań świadków z okolicznych wsi wydał akt, w którym uznał za właściciela prawie całych Zalužan Martina, syna Hellebranda i jego spadkobierców. Już jednak w początkach XV wieku potomkowie Martina sprzedali część swych dóbr kapitule spiskiej, która ostatecznie około 1413-1418 stała się właścicielem większości Zalužan.
Dwór i osada Zalužany funkcjonowały do przełomu trzeciej i czwartej ćwierci XV wieku. Powodów upadku było zapewne kilka. Pośrednią przyczyną mogły być klęski żywiołowe, które dotknęły Spisz, zwłaszcza silne trzęsienie ziemi z 1453 roku i późniejsza epidemia dżumy. Ponadto majątek przez większość czasu był rozdrobniony, a posiadające go rodziny, często mieszkające w innych dobrach, zainteresowane były jedynie szybkim dochodem, przez co nie dbały ani nie inwestowały w posiadłości. Jeszcze gorsze było przejęcie dużej części majątku przez kapitułę spiską, która była jednym z najbardziej bezwzględnych wyzyskiwaczy poddanych, bowiem żądała nie tylko powinności służebnych, ale także dziesięcin i innych danin kościelnych, ściąganych od chłopstwa i od drobnej szlachty. Nadmiernymi żądaniami kapituła narobiła sobie wrogów, w czasie gdy na Spisz nadciągnęły oddziały pohusyckich bratrzyków, do których stopniowo dołączała ludność podległa i drobni ziemianie, widzący w czeskich wojskach wolność od nieludzkich lenników, zarówno świeckich jak i kościelnych. Przypuszczalnie pośród zwolenników bratrzyków znaleźli się wówczas mieszkańcy dworu i osady Zalužany. Po ich wycofaniu ze Spisza w 1462 roku, kapituła zapewne ukarała zbuntowanych poddanych i przesiedliła ich do sąsiednich Nemešan, gdzie pod koniec średniowiecza żyli ich ostatni potomkowie. Wiadomo, że sam dwór zniszczony został na skutek pożaru, ale zapewne objął on zabudowania już po ich opuszczeniu.
Architektura
Dwór założony został na łagodnym zboczu wzniesienia, od zachodu ograniczonego korytem strumienia Kapušnica. Założenie miało w planie trapezowaty kształt. Chronione było prostymi odcinkami kamiennego muru, za wyjątkiem strony zachodniej, otwartej na dolinę strumienia. Główne wejście na majdan znajdowało się po stronie południowo – zachodniej, gdzie usytuowane były też zabudowania gospodarcze dworu. Zabudowa mieszkalna znajdowała się po przeciwnej stronie bramy, w części północno – zachodniej dziedzińca. Teren dworu był lekko pochyły, opadający ku południowemu – zachodowi, przy czym brama znajdowała się na najniższym poziomie. Na południe od dworu znajdowała się średniowieczna osada Zalužany.
Główną i najstarszą częścią zespołu budowli dworskich była murowana z łamanego kamienia wieża mieszkalna, wzniesiona na planie czworoboku o wymiarach wnętrza 7,3 x 8,3 metra. Jej północna ściana stanowiła część muru obwodowego dworu, który łączył się z północnymi narożnikami wieży. Posiadała ona najgrubsze w całym dworze mury, osiągające około 1-1,2 metra szerokości, choć i tak nie były one na tyle masywne by móc wznieść więcej niż dwie kondygnacje. Z nich niższa zapewne pełniła funkcje pomocnicze i gospodarcze, natomiast wyższa była głównym poziomem mieszkalnym. Obydwie posiadały niezależne wejścia od strony zachodniej, przy czym na piętro musiały prowadzić zewnętrzne, zapewne drewniane schody. W masywnym dolnym portalu osadzone były dębowe drzwi, zawieszone na trzech żelaznych zawiasach z których środkowy zdobiony był motywami liściastymi. Wewnątrz kondygnacje rozdzielono płaskim stropem. Spoczywał on na drewnianych belkach osadzonych w gniazdach w murze, a także na odsadzce ściany północnej. Przyziemie oświetlały od południa dwa niewielkie, kwadratowe okna z rozglifieniami skierowanymi do wnętrza i wysokimi wewnętrznymi parapetami. Znajdowały się one tuż pod stropem, ale od zewnątrz jedynie około 1 metra nad poziomem dziedzińca. Podobne okna przed rozbudową wieży znajdowały się też od zachodu i wschodu. Przypuszczalnie nieco większe otwory doświetlały kondygnację mieszkalną.
W XIV wieku skromna budowla wieżowa okazała się zbyt mała dla właścicieli i wymagała rozbudowy. Wpierw wzniesiono przykryty kolebką korytarz o długości 5 metrów i szerokości około 1 metra, umieszczony w narożniku północno – zachodnim, w kącie między wieżą a murem dworu. Stanowił on chronione wejście do najniższej kondygnacji wieży, zaopatrzone w portale na obu końcach i glinianą posadzkę. Dostęp na piętro nadal zapewniały drewniane, zewnętrzne schody, które odtąd opierały się o południową ścianę obwodową korytarza.
W kolejnej fazie rozbudowy nie tylko przedłużono sklepiony korytarz o 1,5 metra i zapewniono mu nowy portal, ale do całej zachodniej elewacji wieży przystawiono dwutraktowy budynek. Ponadto po stronie wschodniej do wieży mieszkalnej dostawiono podłużne pomieszczenie mieszkalne o wymiarach 3,5 x 4,7 metra, do którego wchodziło się portalem z pierwszego piętra wieży. Możliwe to było dzięki konfiguracji terenu, wyższego we wschodniej części dworu. Budynek po zachodniej stronie wieży składał się z przedsionka północnego o wymiarach 5,7 x 2 metry i wysokości 3-4 metrów, dostępnego przez portal od strony dziedzińca, a także większej komory południowej (5,7 x 5,7 metra), pełniącej rolę kuchni i piekarni. Narożnik południowo – wschodni tej ostatniej wypełniony był piecem hypocaustum, dostępnym i obsługiwanym z zewnątrz. Północno – wschodni narożnik kuchni mieścił płytki kominek i otwarte palenisko, z którego dym wydostawał się przez otwory w powale. Piec miał prostokątny rzut i sklepioną komorę grzewczą. Wykonany był z łączonych zaprawą rzecznych otoczaków, dobrze trzymających po podgrzaniu temperaturę. Dno pieca, znajdujące się poniżej poziomu dziedzińca, zostało wybrukowane kamieniami i przykryte warstwą gliny. W przedsionku przy kuchni znajdowały się schody, ułatwiające służbie komunikację z piętrem wieży.
Podczas ostatniej przebudowy dworu do zachodnich aneksów dostawiono korytarz o wymiarach 7 x 2 metry, usytuowany prostopadle do korytarza z wcześniejszej fazy, oraz dużą izbę mieszkalną po jego zachodniej stronie. Tą ostatnią od strony dziedzińca wzmocniono masywną przyporą z powodu pobliskiego brzegu strumienia. W tym samym czasie wzniesiono też małe pomieszczenie wielkości 2 x 3,2 metry przy północno – wschodnim narożniku wieży, utworzone z najcieńszych murów w całym kompleksie (0,5 metra grubości). Było ono podobnie jak sąsiednia izba dostępne z piętra wieży. Prawdopodobnie służyło jako latryna. Od czasu przebudowy cały zespół zabudowań dostępny był z dziedzińca tylko przez jeden, stosunkowo duży portal południowy. Wnętrza większości pomieszczeń pokryte zostały grubą warstwą tynku i następnie beżowej farby, co wskazywałoby na wysoki poziom ich wystroju, potwierdzony reliktami bogatego wyposażenia.
Zabudowania gospodarcze w południowej części dworu prawdopodobnie były konstrukcji mieszanej, o murowanych dolnych partiach i drewnianych górnych częściach. W całości kamienny mógł być jedynie trapezowaty budynek zachodni o nieco masywniejszych murach, zapewne pełniący rolę kuźni, natomiast najprostszym i najlżejszym był podłużny budynek wielkości 30,5 x 4 metry po wschodniej stronie bramy. Został on podzielony poprzeczną ścianką na dwa pomieszczenia: większe identyfikowane z owczarnią oraz mniejsze o funkcji mieszkalnej. Kuźnia od południa sąsiadowała z trzecim budynkiem, flankującym od zachodu bramę na dziedziniec dworu. Sama brama była szerokim portalem z dwuskrzydłowymi drzwiami osadzonymi w murze na mocnych, ręcznie kutych żelaznych zawiasach, przytwierdzanych do kamiennych ościeży.
Stan obecny
Główna budowla dworu – wieża mieszkalna, w chwili podjęcia badań archeologicznych w XX wieku posiadała zachowane przyziemie oraz częściowo mury piętra o wysokości dochodzącej do 1 metra. W korytarzu z pierwszej fazy rozbudowy częściowo przetrwało sklepienie kolebkowe, a w pomieszczeniu kuchni z kolejnej fazy piec do wypieku chleba, jeden z najstarszych odkrytych na terenie Słowacji. Pozostałe zabudowania dworskie zachowały się na poziomie dolnych partii murów przyziemia, jedynie skrajna zachodnia część kompleksu uległa całkowitemu zniszczeniu na skutek obsunięć ziemi do koryta strumienia Kapušnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hanuš M., Teplovzdušné vykurovanie v stredoveku na území Slovenska, „Slovenská archeológia”, LXIX/1, 2021.
Polla B., Stredoveká zaniknutá osada na Spiši (Zalužany), Bratislava 1962.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.