Historia
Pierwszy kościół we wsi Zacharovce zbudowany został prawdopodobnie w XIII wieku. W pierwszym trzydziestoleciu XIV wieku na jego miejscu wzniesiony został kościół gotycki. Pełnił on funkcję parafialną, choć nie został ujęty w spisie papieskich dziesięcin z lat 30-tych XIV wieku. Być może przyczyniły się do tego przedłużające prace budowlane, bowiem jeszcze w drugiej połowie XIV wieku kościół opięty został przyporami, a jego wnętrze pokryto malowidłami.
Według tradycji w latach 1441-1460 z kościoła korzystali husyci, zapewne członkowie ruchu bratrzyków Jana Jiskry, który w połowie XV wieku walczył w północnych rejonach królestwa o sprawę królowej Elżbiety. W tym trudnym okresie budowla najwyraźniej nie została zniszczona, prowadzono jedynie zwyczajne prace remontowe (pobielenie ścian), związane z normalnym użytkowaniem kościoła. Splądrowany i spalony kościół został dopiero na początku drugiej połowy XVI wieku, w trakcie jednego z tureckich najazdów (we wsi zniszczone miały zostać wszystkie domy, za wyjątkiem trzech). W okresie tym całkowitemu zniszczeniu ulec mogła zakrystia.
W pierwszej połowie XVII wieku z kościoła korzystali luteranie, a następnie od 1647 roku kalwini. Ci pierwsi musieli przeprowadzić jeszcze pod koniec XVI wieku odbudowę zdewastowanej świątyni. Wystrój i wyposażenie kościoła zapewne uległo wówczas przekształceniu w nowożytne, co miało związek ze zniszczeniem starego, gotyckiego wyposażenia oraz zmianami w liturgii nowego kultu. Według akt wizytacji z 1713 roku kościół posiadał drewnianą dzwonnicę na kalenicy dachu, ale przepadła ona w trakcie barokowej przebudowy z lat 1713-1731.
W 1769 roku w Rimavskiej Sobocie doszło do ataku kalwinów na procesję katolicką, co poskutkowało zburzeniem tamtejszego głównego kościoła i miejscowym zakazem działalności protestantów. Zacharovce stały się wówczas głównym schronieniem dla kalwinów z Rimavskiej Soboty, kościół został więc ponownie przebudowany. W XIX stuleciu wzniesiona została klasycystyczna wieża, usunięto arkadę tęczy i szczyt wschodni, a w konsekwencji przekształcono więźbę dachową. Dobudowano także do kościoła kruchtę przed południowym wejściem. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono na początku XX wieku. Od lat 50-tych zabytek zaczął popadać w zaniedbanie i stopniowo niszczeć, co doprowadziło do zawalenia w 2003 roku nowożytnej wieży i kolejnych zniszczeń średniowiecznych murów.
Architektura
Gotycki kościół z pierwszej połowy XIV wieku tworzyła krótka nawa na planie prostokąta, węższe i niższe od niej prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku) oraz zakrystia dostawiona do północnej ściany prezbiterium, przy czym nie można wykluczyć, iż początkowo prezbiterium było zamknięte ścianą prostą, a wieloboczne zamknięcie utworzono dopiero na skutek rozbudowy (w miejscach załamania murów prezbiterium ujawniono wypełnienia ubytków i przemurowania, być może po rozebranej ścianie szczytowej). Całość usytuowana była na wzgórzu pośrodku wsi.
Kościół w swojej pierwotnej formie nie był opięty przyporami. Nawa zapewne posiadała ściany szczytowe od zachodu i wschodu, połączone dwuspadowym dachem. Wewnątrz zachodnia część kościoła nakryta była prostym stropem belkowym, a prezbiterium sklepieniem żebrowym, podzielonym na prostokątne przęsło zachodnie i wieloboczne przęsło sześciodzielne na wschodzie. Zakrystia mogła być przykryta sklepieniem kolebkowym. Oświetlenie zapewniały ostrołuczne, stosunkowo wąskie okna o obustronnych rozglifieniach, zamknięte trójliśćmi i prawdopodobnie przedzielone środkowymi laskami. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną, północna elewacja kościoła pierwotnie nie miała żadnych otworów, czy to ze względów symbolicznych, czy też praktycznych. Wejście znajdowało się w południowej ścianie nawy.
Około połowy XIV wieku mury nawy i prezbiterium wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Wyjątkiem była przypora południowo – wschodnia nawy, prostopadła do osi kościoła, zapewne z powodu podobnie ustawionej po przeciwnej stronie ściany zakrystii, która od północy pełniła funkcję podpierającą dla murów kościoła. Pomimo budowy przypór nawa nie została podsklepiona, przypuszczalnie więc utworzono je ze względów statycznych i sąsiednich stoków wzgórza. Ponadto w drugiej fazie niewielkiemu poszerzeniu uległy okna kościoła. Nietypowe było wyłożenie ich otworów ciosanymi płytami kamiennymi, zamiast masywnych, kamiennych bloków. Wnętrze kościoła na zakończenie prac otynkowano i pokryto malowidłami, obejmującymi zarówno ściany jak i sklepienie w prezbiterium.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego mury obwodowe korpusu i prezbiterium, bez zniszczonych szczytów nawy. Nie zachowała się również średniowieczna zakrystia, po której pozostał gotycki portal w murze prezbiterium. W ścianie zachodniej widoczny jest gotycki portal, wtórnie wstawiony w XVI lub XVII wieku, przypuszczalnie po przeniesieniu z jakiejś pobliskiej szlacheckiej siedziby lub innego kościoła. Częściowo zachował się także pierwotny portal południowy w nawie, ale został on w XVIII wieku podwyższony i obciosany. Przetrwały gotyckie otwory okienne. Wyjątkiem jest okno północne w nawie, przeprute dopiero w XIX wieku, na wzór okien oryginalnych. Wewnątrz kościół nie posiada już gotyckiego sklepienia, zaś malowidła widoczne są jedynie w postaci skromnych reliktów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Botek A., Erdélyi R., Vachová B., Výsledky výskumu stredovekého kostola ref. cirkvi v Zacharovciach [w:] Najnovšie poznatky z výskumov stredovekých pamiatok na Gotickej ceste II, red. M.Kalinová, Bratislava 2018.