Historia
Budowę murowanego kościoła we wsi Veľká Lomnica rozpoczęto pod koniec trzeciej ćwierci XIII wieku, być może w związku z przejęciem osady w 1257 roku przez Rikolfa, założyciela rodu panów z Lomnicy (później z Brezovicy – Berzeviczy). Pleban kościoła już w 1268 roku należał do bractwa spiskich księży miast i wsi królewskich, Lomnica musiała więc być uznawana za ważną osadę. Po ukończeniu głównych prac budowlanych, pod koniec XIII wieku, wnętrze nawy kościoła, a następnie w drugim dziesięcioleciu XIV wieku także zakrystii, ozdobiono ściennymi malowidłami. Następnie w połowie XIV stulecia pojęto się udekorowania freskami murów prezbiterium. W 1412 roku wnętrze korpusu podzielono na dwie nawy i podsklepiono. Prawdopodobnie w ramach tej przebudowy w prezbiterium umieszczono kolejne malowidła ścienne. Wykańczanie późnogotyckiego wystroju kościoła zakończono pod koniec XV wieku, kiedy to zakupiono kilka ołtarzy. W okresie nowożytnym podwyższona została wieża. W XVIII stuleciu zbarokizowano wnętrze, ale budowla uniknęła większych przekształceń. Gruntowne prace remontowe przeprowadzono w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wysokim północnym brzegu rzeki Poprad, w pobliżu szlaku łączącego Kieżmark ze Spiska Sobotą. W chwili ukończenia budowy był okazałą konstrukcją jak na wiejską świątynię. Składał się z prostokątnego korpusu, węższego, niższego i krótszego prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętego ścianą prostą, zakrystii przy północnej ścianie prezbiterium oraz czworobocznej, wysokiej wieży po stronie zachodniej.
Mury nawy kościoła nie zostały wzmocnione przyporami, dwie szkarpy umieszczono jedynie pod skosem przy wschodnich narożnikach prezbiterium. Okna w XIII wieku musiały być jeszcze niewielkich rozmiarów, przypuszczalnie półkoliste, lub lancetowate jeśli budowniczowie skłaniali się ku nowym, wczesnogotyckim prądom. W wieży na dwóch najwyższych kondygnacjach, pod romańskim fryzem arkadkowym, umieszczono dwudzielne przeźrocza z półkolistymi arkadami rozdzielonymi filarkami. Wejście umieszczono w południowej ścianie nawy, gdzie osadzono portal łączący styl romański i gotycki. Otrzymał on formę uskokową, z kolumienkami z głowicami po bokach wejścia, ale z archiwoltami już ostrołucznymi. Drugi, bardzo wąski i prosty portal o lekko zarysowanym ostrołuku umieszczono w południowej ścianie prezbiterium. Ponadto wejście umieszczono od zachodu, w przyziemiu wieży.
W okresie gotyku okna w nawie i prezbiterium wymieniono na większe, ostrołucznie zamknięte i obustronnie rozglifione. Pierwotnie zapewne wszystkie wypełnione były dwudzielnymi maswerkami, być może podobnymi do umieszczonego we wschodniej ścianie prezbiterium, gdzie smukłą laską z kapitelem rozdzielono otwór na dwie zamknięte ostrołucznie części, nad którymi utworzono trzy trójliście. Zarówno w okresie późnoromańskim, jak i gotyckim, uszanowana została średniowieczna tradycja budowlana, by północną elewację nawy i prezbiterium kościoła pozostawić bez otworów.
Jednonawowy korpus kościoła początkowo przykryty był drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. W początkach XV wieku jego wnętrze podzielono na dwie nawy za sprawą wstawienia dwóch smukłych, cylindrycznych filarów z okrągłymi w przekroju cokołami. Tradycyjnie dla układów dwunawowych rozpostarto nad nimi sklepienie krzyżowo – żebrowe w części zachodniej i środkowej oraz sklepienie trójpodporowe w części wschodniej. Dzięki temu podwieszane na ścianach żebra sklepienne, zakończone podcięciami, mogły ująć po bokach arkadę tęczy, której ostrołuczna archiwolta osadzona została na archaicznych gzymsach impostowych. Żebra w nawach spięto okrągłymi, ozdobnymi zwornikami (twarz Chrystusa, herby szlacheckie, gwiazda, głowa z trzema twarzami – symbol mądrości). W prezbiterium zastosowano starsze sklepienie krzyżowo – żebrowe, z graniastosłupowymi, lekko wyżłobionymi żebrami, spiętymi okrągłym, płaskorzeźbionym zwornikiem i podwieszonymi w narożnikach na konsolach które pierwotnie przechodziły w służki.
Wewnętrzne elewacje kościoła pokrywano stopniowo w średniowieczu barwnymi malowidłami figuralnymi. Co unikalne okazałe malowidło umieszczono także na ścianie zakrystii, zazwyczaj dostępnej jedynie niewielkiemu gronu osób. Ukazana tam w początkach XIV wieku legenda o św. Władysławie walczącym z Kumanem, wykonana została przez mistrza pochodzącego lub szkolącego się w Italii. Umieścił on malowidło w zakrystii albo z braku miejsca w innych partiach kościoła, albo w ramach „ćwiczenia” mającego przekonać fundatorów do wyboru jego usług.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego późnoromańskie mury obwodowe. Spośród XIII-wiecznych detali architektonicznych zachowały się dwudzielne przeźrocza wieży oraz fryz oddzielający obecnie część średniowieczną od nowożytnej. Z okresu przejściowego pochodzi romańsko – gotycki portal południowy nawy, niestety częściowo uszkodzony. Cennym elementem jest maswerkowe okno wschodnie w prezbiterium. Pozostałe okna nawy i prezbiterium zachowały gotyckie kształty, ale utraciły maswerki. Wewnątrz zachowały się sklepienia nawy i prezbiterium, trójlistna wnęka ścienna, a także pozostałości średniowiecznych malowideł, w tym monumentalna scena w zakrystii, przedstawiająca walkę św. Władysława z Kumanem. Przypuszczalnie jest ona jednym z najstarszych przedstawień tej legendy na terenie Słowacji. Spośród średniowiecznego wyposażenia zachowały się dwa późnogotyckie boczne ołtarze skrzydłowe z XV wieku oraz późnoromańska chrzcielnica zdobiona maskami i motywami roślinnymi. Niestety wystrój nawy psuje brzydka współczesna empora muzyczna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.