Historia
Pierwsza wzmianka o wsi Turňa odnotowana została w źródłach pisanych w 1234 roku, natomiast miejscowy kościół pod wezwaniem św. Idziego wspomniano bezpośrednio w dokumentach i pośrednio w latach 1263, 1274 i 1278. Ponadto wymieniona została także parafia, umieszczona w spisie dziesięcin papieskich z lat 1332-1336, gdzie podano nazwiska proboszczów turniańskich.
Na początku XIV wieku na miejscu pierwszego, romańskiego kościoła, przy wykorzystaniu niewielkiej części murów jego nawy, zbudowany został kościół wczesnogotycki, powstały z fundacji miejscowego rodu Tornay, właścicieli pobliskiego zamku. Funkcjonował on bez większych zmian przez całe stulecie, aż do przebudowy z początku XV wieku. Wzniesione zostało wówczas nowe prezbiterium, dobudowano boczną kaplicę, czy też mniejszą nawę, a wnętrze kościoła pokryto malowidłami. Prezbiterium musiało zostać wybudowane przed 1406 rokiem, gdyż powstało jeszcze z fundacji ostatnich przedstawicieli rodu Tornay, którzy wymarli w tymże roku.
W drugiej połowie XVI wieku kościół przeszedł w ręce protestantów. Do rąk katolików wrócił w XVIII stuleciu i z tej okazji pokryty został wewnątrz kaplicy barokowymi polichromiami. Nowożytne prace remontowe kościoła odnotowano w 1889 roku i następnie w 1930 roku. W 2000 roku rozpoczęto kompleksową odnowę zabytku, która przyniosła nie tylko powiększenie wiedzy o jego historii, ale i doprowadziła do odkrycia XV-wiecznych malowideł ściennych.
Architektura
Kościół zbudowany został u podnóża górskiego masywu, przy głównym szlaku z Koszyc do Rožňavy, chronionym przez pobliski zamek. Pod budowę wybrano niewielkie wywyższenie terenu dominujące nad wsią, na którym założono ogrodzony cmentarz. Pierwotny romański kościół zapewne był niewielką budowlą jednonawową o nieznanym kształcie prezbiterium (apsyda lub zamknięcie prostą ścianą), z wejście prowadzącym od strony południowej i oświetleniem zapewnianym przez obustronnie rozglifione, szczelinowe okna.
W początkach XIV wieku zbudowany został większy kościół wczesnogotycki, w którego część południowej ściany nawy włączono fragment starszej budowli. Nowa konstrukcja składała się z wydłużonej nawy na planie prostokąta oraz z węższego, początkowo czworobocznego i zapewne niższego prezbiterium. Po stronie zachodniej umieszczona została wieża na rzucie kwadratu, od północy usytuowano natomiast zakrystię. Całość była budowlą typową dla dużej i bogatej wsi, już wówczas charakteryzującą się rozwiniętym układem przestrzennym o gradacji wysokości od najwyższej wieży na zachodzie po najniższe prezbiterium na wschodzie.
W początkach XV wieku czworoboczne prezbiterium zastąpione zostało bardziej okazałym, zakończonym wielobocznie, co charakterystyczne dostawionym ze sporym odchyleniem ku północy od osi nawy. Ponadto po północnej stronie nawy dobudowano podłożoną, prostokątną kaplicę z własnym prezbiterium po stronie wschodniej, utworzonym na planie kwadratu. Zarówno kaplicę jak i jej prezbiterium otwarto na nawę główną ostrołucznymi, profilowanymi arkadami. W nawie zachodnią część wypełniała gotycka empora z trzema ostrołucznymi arkadami. Przez jej przyziemie wiodło przejście do parteru wieży, gdzie po bokach umieszczono dwa siedziska. Drugie wejście do kościoła wiodło od południa przez dwuramienny portal nawy z przeplatającym się laskowaniem.
Wieloboczne prezbiterium opięte zostało cokołem oraz uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczne okna o profilowanych obramieniach i dwudzielnych maswerkach. Wewnątrz założono sklepienie żebrowe w układzie krzyżowym nad zachodnim przęsłem i sześciodzielnym nad wschodnim, wielobocznym przęsłem. Oba przęsła rozdzielono żebrem jarzmowym, a wszystkie żebra podwieszono na ścianach. W miejscach przecięć spięto je okrągłymi zwornikami z płaskorzeźbionymi barankiem i głową dzika (herbem Tornayów). W południowej ścianie prezbiterium osadzono czterodzielne sedilia zwieńczone ostrołukami z wpisanymi trójliśćmi. Pokryto je, podobnie jak pozostałą część elewacji, okien i sklepień barwnymi malowidłami figuralnymi i architektonicznymi. W ścianie północno – wschodniej umieszczono dwie wnęki ścienne, w tym jedną o unikalnym wypełnieniu kamiennym krzyżem.
Stan obecny
Kościół jest dziś budowlą o wyjątkowo rozwiniętym jak na wiejską świątynię układzie przestrzennym, będącym wynikiem kilku, głównie średniowiecznych faz budowy. Badania i prace konserwatorskie przyniosły ważne odkrycie fresków o wysokiej wartości artystycznej w prezbiterium kościoła, pochodzących z okresu jego przebudowy. Ponadto w prezbiterium zachowały się okna z odnowionymi maswerkami, sedilia, wnęka ścienna oraz sklepienie. W południowej ścianie nawy przetrwał zamurowany portal późnogotycki, a w ścianie zakrystii wąskie okno szczelinowe. Częściowo zachowane średniowieczne okno znajduje się też we wschodniej ścianie nowożytnej kruchty południowej. W ścianie prezbiterium widoczne jest wmurowane kamienne epitafium Jána z Turny z 1356 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Tajkov P., Archeologické výskumy stredovekých kostolov v Čečejovciach, Turni nad Bodvou, Kysaku a Hrhove, „Východoslovenský pravek”, 9/2009.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.