Historia
Między 1271 a 1290 rokiem ziemie wraz ze wzgórzem nad wsią Turňa, otrzymał od króla Władysława IV Kumańczyka ród Torna (Tekus). Być może przedstawiciele rodziny nie osiedlili się od razu w nowych dobrach, gdyż pierwsza wzmianka o zamku pojawiła się w źródłach pisanych dopiero w 1357 roku. Wiązała się ona z królewskim pozwoleniem Ludwika Węgierskiego na budowę zamku, udzielonym Ladislavowi, synowi Jána z Turne, oraz jego braciom, Egídiowi i Jánowi, w podziękowaniu za wierną służbę. Ján z Turne wszedł w posiadanie osady w 1340 roku, w ramach podziału majątku między różne gałęzie rozrastającego się rodu. Sam nie zdążył z podjęciem budowy, która przypadła dopiero jego synom w trzeciej ćwierci XIV wieku.
Ostatni z Tornayów zmarł w 1406 roku, w efekcie czego zamek przypadł królowi Zygmuntowi Luksemburczykowi. Władca, pomimo sprzeciwu dalszych gałęzi rodu Torna, podarował zamek polskiemu rycerzowi Mościcowi z Małych Ściborzyc, krewnemu Ścibora ze Ściborzyc, który był najbliższym wspólnikiem i zwolennikiem Zygmunta. Mościc nie posiadał zamku długo, gdyż już trzy lata później władca zamienił Turňę na inną budowlę ze Štefanem z Branča i Pavlem Bešénim, byłym banem chorwacko – slawońskim. Gdy w 1414 roku Štefan i Pavel podzielili majątki, „castrum Thorna” przypadł żupanowi turniańskiemu Pavlovi i jego małżonce. Przy okazji odnotowane zostały w źródłach pisanych jakieś nieuprawnione próby włączenia do zamkowego majątku kolejnych ziem. Na samym zamku właściciele nie mieszkali wówczas na stałe, ale był on oddawany w zarząd kasztelanom. Przykładowo w 1409 i 1412 roku urząd ten pełnił niejaki Juraj i Folkos, w 1424 roku Juraj Horvát, a w 1435 roku Matej z Tročan.
W 1436 roku zmarł bez męskiego potomka Mikulás, syn Pavla. Ponownie pomimo sprzeciwu krewnych, władca podarował zamek swej żonie Barbarze, w okresie tym właścicielce dużej części zamków na terenie północnej części Królestwa Węgierskiego. Wraz ze śmiercią Zygmunta Luksemburczyka i wyjazdem Barbary Cylejskiej na wygnanie do Polski, król Albrech Habsburg w 1438 roku podarował zamek Štefanowi zwanemu Šafár i jego synowi Silvestrowi, który zaczął się pisać „z Turny” („de Thorna”). Już jednak w połowie XV wieku zamkowi zagroziły pohusyckie najemne wojska Jana Jiskry (tzw. bratrzycy), walczącego w imieniu małoletniego Władysława, syna króla Albrechta. Po śmierci królowej Elżbiety wojska te przestały dostawać jakikolwiek żołd, zaczęły więc łupić okoliczne ziemie. W 1453 roku bratrzycy uwięzić mieli turniańskiego kasztelana Vida i ograbić zamek, zdobyty podstępem po wspięciu się przy pomocy drabiny. W 1456 roku Turňa była już w rękach prawowitych właścicieli, bowiem na zamku dokument wystawiła Margita, żona Silvestra z Turny.
Od lat 60-tych XV wieku, po śmierci Silvestra i jego brata Vita, ród z Turny zaczął wyprzedawać swe dobra. Działo się to przy sprzeciwie rodziny Torna (Tekus), która wciąż liczyła na zwrot odebranego im zamku. Turňa jednak wpierw dostała się w ręce arcybiskupa ostrzyhomskiego, który w 1476 roku sprzedał zamek i podległe mu dobra za 10800 złotych Imrichowi Zápolya i jego małżonce z rodu Bebeków. W rękach nowego rodu, a w zasadzie pod zarządem kasztelanów wyznaczanych przez Zápolyów, Turňa pozostawała do 1531. W międzyczasie na przełomie XV i XVI wieku zamek poddany został pierwszej dużej rozbudowie.
W drugiej ćwierci XVI wieku, w drodze koligacji małżeńskich zamek przeszedł formalnie na rodzinę Bebeków, stronników Ferdynanda Habsburga. Jednak w chaosie po klęsce pod Mohaczem, w czasie walk z Turkami i wojny domowej, Turňę opanował zwolennik Jan Zápolya, István Werbőczy, który przy pomocy sprowadzonego z Koszyc prochu zdołał zamek obronić. W 1527 roku Ferdynand podarował więc Turňę swemu królewskiemu komornikowi, Gáspárowi Horváthowi, choć początkowo była to jedynie donacja formalna. W faktyczne posiadanie zamku Horváth wszedł dopiero po 1528 roku, gdy osłabła pozycja Jana Zápolya. Gáspár Horváth w 1535 roku uzyskał godność turniańskiego żupana, co zapewne było jednym z powodów przeprowadzonej kilka lat później rozbudowy obwarowań zamku. Po śmierci Gáspára, jego żona Jana Likerka w 1559 roku sprzedała Turňę Gáspárowi Magóčiemu (Magocsy).
W XVII wieku w posiadanie zamku weszły rodziny Móricz i Kátay (po śmierci w 1611 roku Ferenca Mágócsy), a następnie Mikuláš Keglevič (Miklós Keglevich). Rody te przekształcały wnętrza budowli w renesanswej stylistyce w celu zapewnienia lepszych warunków mieszkaniowych, ufundowały też całkiem nowe skrzydła mieszkalne wzdłuż starych murów. W 1652 roku Turcy zniszczyli osadę u stóp wzgórza, lecz nie wiadomo czy dobywali także zamek. Dopiero w trakcie powstania Thókólyego w latach 1678 – 1685 roku Turňa aż czterokrotnie przechodziła z rąk do rąk. Pod koniec walk cesarskie wojsko znacznie zniszczyło obwarowania zamku, choć funkcjonował on jeszcze aż do XIX wieku. Porzucony został dopiero w 1848 roku, po przypadkowym zaprószeniu ognia przez wojska cesarskie i pożarze.
Architektura
Zamek zbudowany został na cyplu mocno wydłużonego wzniesienia o wysokości około 350 metrów n.p.m., połączonego wąskim grzbietem z Płaskowyżem Zadzielskim na północnym – zachodzie. Usytuowanie takie sprawiało, że budowla chroniona była stromymi i wysokimi stokami z trzech stron, zwłaszcza na południu i wschodzie, gdzie opadały one ku Kotlinie Koszyckiej i na północy gdzie górowały nad węższą doliną.
Zamek początkowo składał się z poprowadzonego wzdłuż krawędzi stoków muru obronnego, opinającego wydłużony dziedziniec o wymiarach około 65 x 18 metrów. Mur posiadał około 1,6 metra grubości w przyziemiu i dochodził w części zachodniej do 10 metrów wysokości. Tak znaczna wysokość zapewne wynikała z eksponowanego położenia zachodniej, czołowej części zamku, na terenie której cypel przechodził w podłużny grzbiet będący najłatwiejszym sposobem na dotarcie do budowli. Najstarsza zabudowa mieszkalna o wymiarach około 16 x 11 metrów znajdowała się po przeciwnej, wschodniej, najlepiej chronionej naturalnymi warunkami terenu stronie. Ponadto częścią pierwotnej zabudowy mogła być nieduża czworoboczna wieża, w całości wysunięta przed mur obronny w stronę południową. Być może pełniła ona rolę latryny, mogła też stanowić doskonały punkt obserwacyjny skierowany ku kotlinie.
Na przełomie XIV i XV wieku po stronie północno – wschodniej wybudowany został nowy, masywny mur obronny, który wraz ze starszymi kurtynami utworzył parcham o szerokości od 3 do 5 metrów. Jako, że zewnętrzny mur wzniesiono na stoku wzgórza, został on podparty przyporami. Z pozostałych stron zamku mur parchamu uzyskał mniejszą grubość i był niższy. W południowo – wschodnim narożniku wzmocniony był podkowiastą, wysuniętą w przedpole basztą, wyposażoną w kluczowe otwory strzeleckie przystosowane do użycia ręcznej broni palnej. W części północno – zachodniej mur parchamu wytworzył poszerzoną przestrzeń o wymiarach 12 x 5 metrów, prawdopodobnie przedbramie mające chronić wjazd do zamku. Po stronie północnej przy zewnętrznym murze mogła się jeszcze znajdować drobna budowla, służąca za wysuniętą ku stokom latrynę.
Wraz z rozbudową obwarowań na przełomie XIV i XV wieku gruntownie przekształcony został wschodni budynek mieszkalny. Wzniesiono wówczas późnogotycką budowlę, od strony międzymurza wzmocnioną dwoma zaoblonymi przyporami. W dolnej części pałacu znajdowała się podsklepiona piwnica, a nad nią dwie kondygnacje z pomieszczeniami mieszkalnymi. Budynek częściowo wykorzystał przestrzeń parchamu po stronie północnej, do którego wsunięto jedną z masywnych przypór albo podstawę wieżyczki.
Kolejną inwestycją budowlaną była czworoboczna wieża mieszkalna w zachodniej części dziedzińca, przystawiona dwoma ścianami do starszego muru. Wieża posiadała wymiary 8,3 x 7,7 metra i grubość ścian około 2,5 metra. Jej północno – zachodni narożnik został skierowany w stronę drogi dojazdowej do zamku, zapewne w celu skuteczniejszej ochrony przed ewentualnym ostrzałem, choć przy bardzo wysokim sąsiednim murze (około 10 metrów wysokości), prawdopodobnie przewyższała go tylko o jedną kondygnację. Wnętrze przyziemia wieży dostępne było z dziedzińca i podsklepione. Wyżej znajdowała się mieszkalna sala ogrzewana piecem, dostępna drewnianym gankiem od strony dziedzińca.
Około 1540 – 1550 roku konieczność wzmocnienia obrony zamku przy użyciu broni palnej doprowadziła do ufundowania po stronie północno – zachodniej, w czołowej części zamku, wielkiego rondela czy też barbakanu na planie wydłużonej podkowy. Jego grube aż na 5 metrów mury zaopatrzono w stanowiska dla dział, a koronę zwieńczono gankiem ze strzelnicami dla ręcznej broni palnej. Wysunięte w przedpole dzieło obronne zapewniło ochronę nowej bramie, od wschodu flankowanej przez czworoboczną wieżę i jeszcze większy, trójkondygnacyjny budynek który zajął miejsce starszego przedbramia. Kolejnymi inwestycjami były dwie masywne basteje czy też baszty armatnie, umieszczone w narożniku wschodnim i po stronie południowej, obie przed zewnętrznym murem parchamu. Obie uzyskały rzut podkowiasty, ale narożna dość nieregularny. Południowa posiadała cztery kondygnacje z otworami strzeleckimi dla rusznic, wschodnia natomiast trzy kondygnacje.
Stan obecny
Zewnętrzne mury obronne oraz wielka południowa baszta najlepiej prezentują się z usytuowanej poniżej wzgórza wsi. Ścieżka do zamku pokrywająca się z dawną drogą dojazdową, na której wciąż widoczne są pozostawione na skalnym podłożu ślady kół, doprowadza do ruin z przeciwnej strony. Tam przetrwała północno-zachodnia basteja czy też barbakan. Ponadto zobaczyć można wielką południową basztę oraz dwie baszty działowe na wschodzie. Fortyfikacje te, wraz z zewnętrznym murem parchamu po stronie północno – wschodniej, są najlepiej zachowaną częścią zamku. Na wschód od barbakanu widać duże fragmenty dwóch budowli z pierwszej połowy XVI wieku. W starszej, wewnętrznej części zamku dominują pozostałości czworobocznej wieży mieszkalnej oraz wschodnia ściana pałacu o wysokości około 7 metrów, obok której widać komory podsklepionych piwnic. Dziedziniec rozciągający się pomiędzy tymi dwoma budynkami jest w znacznej części zarośnięty krzakami, a po stojących przy nim zabudowaniach zachowały się małe fragmenty ścian i fundamenty. Podobnie rzecz się ma z wewnętrznym pierścieniem murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Janura T., Matejka M., Tihányiová M., Šimkovic M., Hrad Turňa, Bratislava 2016.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.