Historia
Rada miejska Trnavy wyznaczona została w przywileju miejskim z 1238 roku, w którym określono, że miała składać się z dwunastu „lepszych” (meliores) mieszczan. Mieszczanie uzyskali prawo wyboru własnego wójta (villicus), którego urząd zatwierdzał monarcha. Rada, w późniejszych dokumentach określana jako consilium, senatus, consules, seniores duodecim, czy iurati cives seu consules, początkowo zbierała się na doraźnie organizowanych posiedzeniach w domach poszczególnych urzędników miejskich. Dopiero w wyniku stopniowego rozrastania się aparatu urzędowego i ogólnego porządku obrad, pojawiła się potrzeba wzniesienia wyspecjalizowanego budynku ratusza. Jeszcze w 1411 roku o wydatkach miejskich obradowano w domu wójta Molira, ale już w 1413 roku wspomniano o „domus consilii”, a w kolejnych dwóch latach o „domus consulum”. W 1417 roku udokumentowano niemieckojęzyczną nazwę ratusza („in dem rothaus”), zaś w 1481 roku ponownie łacińską („in pretorio”).
Rada miejska Trnavy posiadała w średniowieczu szerokie uprawnienia. Podlegały jej wszystkie inne ważne urzędy miejskie związane ze sprawami gospodarczymi, parafialnymi, kancelaryjnymi, bezpieczeństwem i zdrowiem. Do rady miejskiej należał także specyficzny urząd „wójta żydowskiego”. Z reguły funkcję tę pełnił jeden z mieszczan, nie członek społeczności żydowskiej, natomiast swoistym łącznikiem pomiędzy radą miejską a wójtem żydowskim był tzw. żydowski prefectus. W gestii głównego wójta znajdowały się cywilne i karne sprawy sądowe. Administracja gospodarcza reprezentowana była przez prestiżową funkcję rektora skarbowego (rector perceptorum et dystrybutorum bonorum civitatis, perceptor et dispensator bonorum), która obejmowała przede wszystkim pobieranie podatków, dziesięcin, dochodów z trnawskich gmin winiarzy, a także administrację miejskiej komory solnej (Salczhoff). W związku z tym wyodrębniono także funkcje zbieraczy (exactores) poszczególnych podatków, mistrzów wyższych (magistri montium, Bergmaystern) i salterzy (salsator). W agendzie miasta znajdowała się ponadto ważna funkcja lekarza miejskiego, medicusa, o którym najstarsze informacje pojawiły się w latach 1395-1397, kiedy był to niejaki Jan (Johannes Medicus). Ważnym urzędem miejskim był trybun (magister civium), zapewne reprezentacyjny urzędnik społeczności miejskiej, być może z nadzorem nad działalnością innych głównych organów miasta.
Pierwsze poważniejsze przekształcenia budynku ratusza wprowadzono na przełomie epoki późnego gotyku i renesansu, około drugiej ćwierci XVI wieku, kiedy to dobudowane zostało po stronie wschodniej nowe skrzydło. Być może z pracami tymi związana była wzmianka w źródłach pisanych, wspominająca w 1552 roku remont domu kata przy ratuszu. Następnie pod koniec XVI stulecia gruntownie przekształcono układ pomieszczeń głównego budynku, co zapewne wiązało się ze zmianą ich przeznaczenia i przeniesieniem reprezentacyjnych pomieszczeń związanych z administracją miasta do przedniej części parceli, bliżej głównej ulicy. Był to okres rozkwitu Trnavy, której bogate mieszczaństwo chciało w nowym, renesansowym stylu powiększyć i wyróżnić w zabudowie miejskiej siedzibę swojego samorządu. Kolejną, gruntowną przebudowę ratusza przeprowadzono w stylistyce klasycystycznej w latach 1791-1794. W latach 1924-1927 dostawione zostało ostatnie skrzydło południowe.
Architektura
Ratusz usytuowany został pośrodku zachodniej części lokacyjnego miasta, w pobliżu jednej z najstarszych i najważniejszych ulic, która przecinała Trnavę na linii północ – południe i łączyła się z bramami Górną oraz Dolną. Ratusz zajmował parcelę przy zachodniej pierzei tej ulicy, w pobliżu narożnika placu z którego równoleżnikowa droga wiodła do drugiej najważniejszej budowli średniowiecznego miasta, kościoła parafialnego św. Mikołaja. Sam budynek ratusza był jednak nietypowo usytuowany w tylnym narożniku bloku zabudowań, a nie w linii głównej ulicy. Wynikało to zapewne ze stosunkowo późnej budowy ratusza, gdy zabudowa miejska była już ukształtowana i gdy ratusz nie mógł kolidować ze starszą zabudową mieszkalną przy głównym trakcie miasta. Dlatego wschodnia elewacja ratusza znajdowała się kilkadziesiąt metrów od najważniejszej ulicy Trnavy, północna otwierała się na wąską, krótką uliczkę, południowa na wewnętrzny dziedziniec, a od zachodu parcela z czasem zajęta została innymi zabudowaniami.
Budynek ratusza z początku XV wieku założony został na planie wydłużonego prostokąta o długości 16 metrów i szerokości 6 metrów, usytuowanego dłuższymi bokami na całej szerokości pierwotnej parceli, z dłuższą osią na linii północ – południe. Wzniesiony został z ręcznie tworzonych cegieł, tak zwanych palcówek. Jego wnętrze składało się z prawie całkowicie zagłębionej w ziemi piwnicy, parteru i piętra, wszystkich w układzie jednotraktowym. Całość budynku nakryta była dachem dwuspadowym, od północy i południa opartym na trójkątnych, schodkowych szczytach. Z ich ramion wyrastały po trzy prostokątne stopnie ze ściętymi górnymi końcami po zewnętrznej stronie. Przy północnej części ściany wschodniej budynek posiadał mniejsze, dwukondygnacyjne skrzydło, być może mieszczącego kaplicę na piętrze i archiwum na podsklepionym parterze. Główny budynek przeznaczony był dla rady miejskiej, wójta oraz na skład i spiżarnię w części piwnicznej. W pierwszej połowie XVI wieku w południowej części głównego budynku do elewacji wschodniej dobudowano kolejne skrzydło, identyfikowane ze znanym z przekazów pisanych domem kata.
Podzielona na trzy przęsła piwnica, przykryta została sklepieniem krzyżowo – żebrowym, rozdzielonym dwoma półkolistymi gurtami. Ceglane, klinowe w przekroju żebra spięto okrągłymi, gładkimi zwornikami i opuszczono na ściany bez pośrednictwa konsol. Wejście do piwnicy umieszczono w portalu w ścianie wschodniej, a więc skierowane było na dziedziniec, tuż przy granicy parceli. Jego archiwolta była półkolista, sfazowana na zewnętrznej krawędzi. Oprócz portalu w ścianach piwnicy utworzono kilka wnęk, zapewne przeznaczonych na świece lub kaganki, posiadających charakterystyczne trójścienne zwieńczenia (ścięte górne narożniki). Większość z nich, oprócz wnęki południowej przy portalu wejściowym, mogła zostać utworzona wtórnie, bowiem południowa jako jedyna uzyskała nadproże wykonane z klińców. Wzdłuż wszystkich ścian, w ich górnych częściach, utworzone zostały mniejsze otwory, pozostawione po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Parter ratusza podzielony był na dwa pomieszczenia o nierównej wielkości: większe północne i mniejsze, zbliżone do kwadratu o wymiarach 6,6 x 7 metrów po stronie południowej. Pomieszczenie południowe posiadało ściany wyłożone drewnianą okładziną akumulującą ciepło. Narożniki wzmacniały pary wysokich od posadzki po sufit desek o grubości 7 cm i szerokość 33-37 cm, przy których mocowano belki poziome. W całości drewniana była też ścianka rozdzielająca pomieszczenia oraz strop przykrywająca obie izby. Identyczny układ i konstrukcję pomieszczeń zastosowano też na piętrze ratusza. Parter wyróżniał się jedynie posiadaniem trzech otworów wejściowych. Dwa z nich utworzono naprzeciwko siebie w większym pomieszczeniu w ścianie wschodniej i zachodniej, trzeci natomiast prowadził z zewnątrz od zachodu do mniejszej izby. Wszystkie zostały zamknięte odcinkowo i lekko rozglifione do wnętrza.
Oświetlenie pomieszczeń z okładziną drewnianą, zgodnie ze stosowanym w okresie gotyku schematem (np. Bezděz, Karlštejn), zapewniał układ kompozycyjny składający się z triady kamiennych otworów o piramidalnym rozmieszczeniu (okno środkowe umieszczone wyżej od okien bocznych). W odróżnieniu od innych takich układów, w trnavskim ratuszu okna te nie zostały jednak ujęte wspólną wnęką, ale każdy otwór szeroko rozglifiono do wnętrza i zamknięto prostym nadprożem i prostym parapetem. Same zwieńczenia otworów okien bocznych uzyskały formę zbliżoną do czwórliści, z których dwa górne, większe liście usytuowano po skosie względem siebie, a dolne, słabo wyróżnione zaznaczono jedynie półkolami (otwory o takim kształcie nie miały w Trnavie odpowiednika, ale charakterystyczne były dla przełomu XIV i XV wieku). Okno środkowe posiadało odmienną, trójlistną formę, z wyróżnionym wielkością liściem środkowym. Profilowanie wszystkich okien utworzono takie samo. Zgrupowanie okien usytuowano w obrębie elewacji wschodniej na pierwszym piętrze ratusza i zapewne także na parterze.
Stan obecny
Średniowieczne mury ratusza ukryte są dziś w bryle nowożytnego kompleksu zabudowań miejskich, skupionych wokół wewnętrznego dziedzińca. Pomimo unifikacji kompozycja obiektu nie posiada jednolitej koncepcji stylistycznej. Każde ze skrzydeł posiada odrębny układ i charakterystyczne rozwiązania, odpowiadające czasowi jego powstania. Najstarsza część, a więc budynek z początku XV wieku, tworzy zachodnie skrzydło. Prowadzone na początku XXI wieku badania niespodziewanie ujawniły, że jego średniowieczne mury pod nowożytnymi tynkami zachowały się praktycznie w pełnej wysokości, włącznie ze rdzeniem szczytów i częścią więźby dachowej. Bez większych przekształceń przetrwało w nim gotyckie pomieszczenie piwnicy, włącznie z pierwotnym sklepieniem, portalem wejściowym i kilkoma wnękami ściennymi. Sklepienia na drugiej kondygnacji są już renesansowe. Zachowały się natomiast odciski w murach po średniowiecznej drewnianej okładzinie, a na piętrze pozostałości triady gotyckich okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kvetanová G., Žuffová J., Počiatočné etapy vývoja trnavskej radnice, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 3/2000.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.