Historia
Kościół św. Heleny zbudowany został na przełomie XIII i XIV wieku, w ramach miejskiego szpitala, być może początkowo związanego z zakonem klarysek lub joannitów. Prawdopodobnie mury obwodowe z oknami o późnoromańskim charakterze wzniesione zostały jeszcze w XIII stuleciu, a założenie gotyckiego sklepienia w prezbiterium przeprowadzono już w XIV wieku, choć w trakcie prac budowlanych nie było żadnych większych przerw (co z kolei wskazywałoby, że sklepienie zastosowane w prezbiterium było nowatorskie na terenie Górnych Węgier, zastosowane zapewne dzięki bliskości ważnych ośrodków Dolnej Austrii).
W pierwszej połowie XIV wieku kościół św. Heleny powiększony został o zakrystię, natomiast na przełomie XIV i XV wieku dobudowano wieżę. Nie wiadomo jakie straty budowla poniosła w trakcie tumultu z 1424 roku, gdy mieszczanie zajęli dobra i obiekty należące do klasztoru benedyktynów, którym wówczas podlegać miał szpital. Ostatnie prace budowlane związane ze stylistyką gotycką prowadzono przy kościele na przełomie XV i XVI wieku, kiedy to między innymi wymieniono portal do zakrystii i wstawiono do jej wnętrza sklepienie, a także powiększono okna w prezbiterium.
W pierwszej połowie XVII wieku po obu stronach nawy powstały kaplice, w nawie i na dwóch kondygnacjach wieży założono nowożytne sklepienia, a wejście zachodnie przekształcono. Prace te związane były z czasem intensywnej rekatolicyzacji na Węgrzech i związaną z tym budową nowych obiektów sakralnych w Trnavie, prowadzoną już w stylistyce późnego renesansu i baroku. Pożar, który wybuchł w Trnawie w 1683 roku, podczas okupacji miasta przez wojska kuruckie, spowodował prawdopodobnie zniszczenie dachu kościoła, zastąpionego nową konstrukcją. Radykalny był remont elewacji i wnętrza kościoła pod koniec XIX wieku, kiedy to powiększono i przekształcono prawie wszystkie okna.
Architektura
Kościół wraz ze szpitalem zbudowane zostały w południowej części lokacyjnego miasta, w bliskiej odległości od bramy Dolnej, a zarazem na końcu jednej z głównych dróg miejskich, ku której kościół zwrócony był zachodnią fasadą. Początkowo składał się z krótkiej nawy na planie prostokąta, po stronie wschodniej sąsiadującej z węższym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu. W pierwszej połowie XIV wieku od północy przystawiono do prezbiterium między przyporami zakrystię, a na przełomie XIV i XV wieku czterokondyngacyjną wieżę o czworobocznej podstawie przechodzącej na najwyższym piętrze w ośmiobok. W trakcie budowy wieży wykorzystano północną ścianę prezbiterium oraz wschodni mur zakrystii. Pozostałe ściany wieży wzniesiono od podstaw, dlatego utworzono je dużo bardziej masywne.
Od strony zewnętrznej zarówno nawa jak i prezbiterium opięte zostały uskokowymi przyporami. W nawie umieszczone zostały one dość archaicznie, prostopadle do osi kościoła, w prezbiterium zwieńczono je dwuspadowymi daszkami. Pomiędzy przyporami pierwotnie znajdowały się ostrołuczne, obustronnie rozglifione, dość wąskie okna średniej wielkości. Część z nich utworzona została z cegły, bez kamiennych obramień. Prawdopodobnie otworów okiennych nie było w ścianie północnej nawy, ze względu na średniowieczną tradycję budowlaną oraz umieszczenie z tamtej strony zabudowań szpitalnych, ale prezbiterium już było oświetlane z każdej wolnej strony. Część z okien prezbiterium została wyłączona z użytku po dostawieniu zakrystii i wieży, podobnie zasłonięta została półkolista wnęka na zewnętrznej elewacji północnej prezbiterium, która mogła chronić malowidło ścienne, zorientowane na budynek szpitala. Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, poprzez portal ozdobiony pod koniec XIV wieku ryzalitem z trzema wnękami wypełnionymi wewnątrz profilowanych obramień trójlistnymi maswerkami. Środkowa przeznaczona była na figurę patrona kościoła, boczne zaś mogły być wypełnione malowidłami lub innymi figurami świętych.
Wewnątrz kościoła prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podzielonym na zachodnie przęsło prostokątne oraz sześciodzielne, wieloboczne przęsło wschodnie. Klinowe żebra z płytkim rowkiem opuszczono na ściany do ostrosłupowych konsol, a także spięto w miejscach przecięć okrągłymi zwornikami z rozetami. Na styku północnej ściany z wielobokiem zamknięcia osadzono kamienne pastoforium, zdobione wysokiej jakości plastyczną dekoracją z fialami po bokach i kwiatonem w zwieńczeniu. W południowej ścianie prezbiterium umieszczono natomiast odcinkowo zamknięte siedzisko, a po stronie południowo – wschodniej wnękę do przechowywania przedmiotów liturgicznych.
Nawę otwarto na część kapłańską kościoła ostrołuczną, nie profilowaną arkadą tęczy i przykryto drewnianym stropem. Przyziemie wieży, dostępne z zewnątrz od północy i wschodu ostrołucznymi, sfazowanymi portalami, pierwotnie przykryte było również drewnianym stropem. Trzeci portal, identyczny kształtem do dwóch poprzednich tylko węższy, prowadził z pomieszczenia przyziemia wieży do prezbiterium. Umieszczono go na północnej ścianie prezbiterium, w niszy usytuowanej po wewnętrznej stronie. Również czwarta, zachodnia ściana przyziemia wieży przełamana była przejściem, prowadzącym do zakrystii. Ze względu na ciasnotę miejsca wejście na piętro wieży zostało stamtąd wyłączone i mogło być utworzone jedynie przez poddasze zakrystii. Z pierwszego na wyższe piętra wieży można było się dostać tylko po drabinie. Zakrystia przykryta została sklepieniem kolebkowym dopiero w okresie późnego gotyku.
Stan obecny
Kościół św. Heleny jest dziś najstarszym zachowanym kościołem szpitalnym na terenie Słowacji, niestety dość mocno przekształconym w okresie nowożytnym. Nawę z dwóch stron przysłaniają nowożytne kaplice, mury prezbiterium i nawy zostały podwyższone w okresie baroku, wykonano nowy szczyt zachodni, a okna w większości utraciły średniowieczną formę (oryginalne okno prezbiterium zachowało się od strony zakrystii na poziomie więźby dachowej i na piętrze wieży, w nawie i prezbiterium widoczne są oryginalne dolne części ościeży niektórych otworów, w późnogotyckim oknie wschodnim przetrwały glify, ponadto zachowały się oryginalne okna górnych kondygnacji wieży). Spośród gotyckich detali architektonicznych przetrwała edykuła nad portalem wejściowym w fasadzie nawy, z kopią gotyckiej rzeźby św. Heleny i dwoma barokowymi figurami. We wschodniej ścianie wieży odkryty został ostrołuczny portal wejściowy, a kolejny zamurowany ujawniono po zbiciu nowożytnych tynków między wieżą a prezbiterium. Wewnątrz widoczne jest gotyckie sklepienie prezbiterium wraz z systemem podtrzymywania, pastoforium w ścianie północnej oraz późnogotycki portal zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gojdič I., Výsledky čiastkového pamiatkového výskumu Kostola sv. Heleny v Trnave, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 13/2010.
Oriško Š., Spitälsky kostol sv. Heleny v Trnave, „Archæologia historica”, roč. 25, č. 1, 2000.
Rábek V., Erhard Modrer z Trnavy a Kremnice – počiatky rodu. Modelová analýza premeny meštianskych elít v stredovekom Uhorskom kráľovstve, „Mesto a dejiny”, 7/2018.