Historia
W świetle badań archeologicznych początki zamku sięgają połowy XIII wieku. Zamek zapewne zbudowano na polecenie króla Węgier, choć nie brak również opinii przypisujących budowę zamku krakowskiemu księciu Bolesławowi Wstydliwemu lub jego małżonce Kunegundzie, córce Beli IV, żywo interesującej się sprawami spiskimi. Pograniczny królewski zamek zbudowano na skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych, w pobliżu stanicy, w której pobierano cło i myto. W imieniu króla zamkiem i przyległymi włościami administrował kasztelan. Pierwszym z nich, którego imię znamy, był spiski żupan Omodej Aba. Ten wschodniosłowacki oligarcha okazał się niewierny wobec króla, w jego sporze z magnatami i przyłączył się do buntowników, stając się panem całej wschodniej Słowacji. Jednak w 1311 roku został zamordowany przez mieszkańców wrogich mu Koszyc. Wdowa po nim zobowiązała się zwrócić królowi majątki zagrabione przez męża, w tym również zamek w Lubowli, którego nazwa przy tej okazji po raz pierwszy pojawiła się w źródłach. Synowie Omodeja nie spełnili jednak obietnicy matki i ponownie stanęli do walki przeciwko królowi. Bitwa pod Rozhanovcami w 1312 roku zakończyła się całkowitą klęską buntowników i przyniosła złamanie potęgi rodu Abów. Wojska królewskie zdobyły Lubowlę jeszcze w tym samym roku. Nowym kasztelanem zamku został Filip Drugeth, przyjaciel i zaufany rycerz króla. Później otrzymał on w zarząd lub na własność wiele innych zamków należących uprzednio do Abów, tytuł żupana spiskiego, a w 1323 roku godność palatyna. Lubowla pozostała w rękach królewskich do 1396, kiedy to Zygmunt Luksemburczyk darował ją Mikołajowi Horvśthowi. Po trzech latach z nieznanych powodów zamek został skonfiskowany i powrócił w ręce królewskie. Już jednak w 1408 roku stał się własnością Imre Perenyiego. W dwa lata później, w drodze wymiany dóbr, zamek z przyległym majątkiem powrócił do króla.
Lubowla, położona tuż przy granicy z Polską, na ważnym szlaku do Krakowa, była częstym miejscem polsko-węgierskich kontaktów. W zamku zatrzymywał się Ludwik Węgierski w czasie swoich podróży do Krakowa, bywali w nim Zygmunt Luksemburczyk i królowa Maria. W 1412 roku Luksemburczyk spotkał się w Lubowli z Jagiełłą, zawarli pokój i odnowili zerwane w 1410 roku przymierze. W zamian za udzieloną pożyczkę król polski otrzymał w zastaw 16 miast na Spiszu. Lubowla, Podoliniec i Gniazda były wolnymi miastami królewskimi, a pozostałe 13 miast objęło starostwo grodowe zarządzane przez starostę z siedzibą na zamku w Lubowli. Prowincja pozostawała częścią Królestwa Węgierskiego, a rola Polski ograniczała się do administrowania i poboru podatków. Pożyczka nie została nigdy zwrócona, a Spisz pozostał przy Polsce przez kolejne 360 lat. Dzięki temu przez trzy i pół wieku polska część Spisza była oazą spokoju, nie dotknęły jej prześladowania religijne, węgierskie powstania ani szwedzki potop. W większości omijały ją też walki o węgierski tron.
Pierwszym starostą spiskim został mianowany Paweł Gładysz, a około 1420 roku starostwo przejął Zawisza Czarny z Garbowa. Później starostowie wielokrotnie się zmieniali, wśród nich było trzech przedstawicieli rodu Kmitów z Wiśnicza. W 1439 roku na zamku prowadzono rokowania pokojowe pomiędzy dwoma pretendentami do korony węgierskiej: Władysławem oraz Albrechtem Habsburgiem, mające zakończyć spór i trwającą wojnę domową. Przerwała je jednak śmierć Habsburga, która utorowała drogę na tron Władysławowi Warneńczykowi. Ponowna wizyta królewska miała miejsce w 1494, kiedy Jan Olbracht zatrzymał się tu w drodze do Lewoczy, gdzie spotkał się ze swym bratem Władysławem, królem Czech i Węgier.
Tragiczny i ważny w dziejach zamku okazał się rok 1553. Większość zamku została zniszczona przez wielki pożar, który wybuchł prawdopodobnie w budynku pałacu. Zamek trzeba było odbudować, jednocześnie niezbędna była jego rozbudowa, dostosowująca fortyfikacje do rozwijającej się sztuki oblężniczej. W tym celu zatrudniono włoskich architektów. Z inicjatywy króla Zygmunta Augusta prace rozpoczęto w rok później, a zakończono w 1566. Zmiany, jakie nastąpiły na zamku po pożarze, zamieniły go w silną fortecę, dobudowano również drugi dom mieszkalny. W 1591 roku Sebastian Lubomirski kupił urząd starosty spiskiego od tonącego w długach Kacpra Maciejowskiego. Jego potomkowie piastowali tę godność przez kolejne 150 lat, zamieniając Lubowlę w luksusową rezydencję i jednocześnie wzmacniając jej walory obronne. W 1613 roku starostwo po Sebastianie objął jego syn Stanisław, który w 1642 rozpoczął kolejną przebudowę zamku, wzmacniając go nowożytnymi bastionami.
W czasie „potopu” szwedzkiego w połowie XVII wieku, zamek stał się miejscem przechowywania polskich klejnotów koronnych. Ostatnim starostą spiskim z rodu Lubomirskich był Teodor, który objął urząd w 1702 roku. W czasie wojny północnej i zamętu w Rzeczypospolitej poparł Stanisława Leszczyńskiego w walce o polski tron, co było przyczyną zajęcia zamku przez wojska Augusta II Sasa. Lubomirski przeniósł się wtedy do Spiskiej Nowej Wsi, gdzie zaczął werbować oddziały, z pomocą których udało mu się odbić zamek. Po jego śmierci król August III Sas darował starostwo i zamek swojej małżonce, Marii Józefinie. W 1764 król Stanisław August Poniatowski mianował starostą swego brata, Kazimierza, który okazał się ostatnim starostą spiskim. W 1769 roku zamek zajęły austriackie wojska gen. Almassyego, a w 1772 Lubowla powróciła pod administrację węgierską, kończąc złoty okres w historii zamku. Stracił on znaczenie jako centrum administracyjne Spisza i był odtąd tylko ośrodkiem majątku obejmującego kilka wsi. W 1944 roku, już po upadku słowackiego powstania narodowego, Niemcy urządzili w zamku więzienie. W 1945 roku cały majątek ówczesnych właścicieli Lubowli, Zamoyskich, został znacjonalizowany.
Architektura
Zamek usytuowano na wzgórzu charakteryzującym się skalistym grzbietem ze znaczną stromizną po stronie północnej i wschodniej (gdzie znajdował się kamienny cypel o pionowych z trzech stron klifach) oraz łagodniejszym stokiem od południowego – zachodu. W drugiej połowie XIII wieku i na początku XIV stulecia składał się on z umieszczonego na wschodnim, skalistym wzniesieniu wąskiego, podłużnego budynku mieszkalnego i przylegającego do niego od zachodu niewielkiego obwodu murów o z grubsza owalnym w planie kształcie. Budynek był niewielki, lecz stał w najwyższym punkcie terenu, w najbezpieczniejszym miejscu zamku. Posiadał mury o grubości około 1,8 metra i wysokość części murowanej sięgającą około 13 metrów. Usytuowany był dłuższymi bokami mniej więcej na linii wschód – zachód, a jego wewnętrzna szerokość na wschodnim krańcu nie przekraczała zapewne 4 metrów. Z powodu warunków terenowych, które zapewniały dominujące nad otoczeniem położenie, zamek początkowo nie potrzebował wieży, a jego wymiary przy funkcji granicznej i wartowniczej oraz przy stosunkowo niedużej załodze, były niewielkie.
Nowy, większy gotycki pałac wzniesiony został w XIV wieku po zachodniej stronie starszego budynku, na niżej położonym terenie, przy wykorzystaniu północnego fragmentu muru obronnego. Przez długi czas uważano iż był on późniejszy niż wieża główna, lecz ścięty kształt jej wschodniej krawędzi wskazuje, iż została ona dostawiona do już istniejącego budynku. Gotycki pałac połączony został przejściami z wieżą na: parterze, pierwszym i trzecim piętrze. W skałach pod nim wykuto piwnice zajmowane przez magazyny i spiżarnie, przyziemie służyło celom gospodarczym. Na pierwszym piętrze zlokalizowana była wielka, reprezentacyjna sala, powyżej której były komnaty mieszkalne. Także w XIV wieku, być może pod koniec tego stulecia, całość zamku po częściowym wyrównaniu terenu otoczono nowym murem.
Dobudowana w okresie późnogotyckim okrągła w planie wieża otrzymała stożkowaty kształt, w dolnej części jak wspomniano ścięty od wschodu, w cylindryczny przechodzący na wysokości piątej kondygnacji, lecz jeszcze na wysokości szóstej kondygnacji spłaszczony z powodu potrzeby dostosowania się do dachu gotyckiego budynku. W dolnej partii wieża miała zewnętrzną średnicę około 12,5 metra (wewnętrzna wynosiła 6,5 metra), a jej mury dochodziły do znacznej grubości 3 metrów. Powstała ona w trakcie pojedynczej kampanii budowlanej, gdyż nie potwierdzono starszych teorii o jej oblicowaniu w XVI wieku dodatkowym płaszczem muru. Stosunkowo duże wymiary skłaniały do przypuszczeń o jej obronno – mieszkalnym charakterze, lecz brak większych okien i kominków ogrzewających pomieszczenia wskazywał na wieżę bergfriedową. Od bergfiedu (stołpu), który powinien być niezależnym dziełem obronnym, wieża różniła się jednak bezpośrednimi połączeniami z pałacem. Biorąc pod uwagę jej późniejszy czas powstania niż gotyckiego pałacu, przypuszczać można, iż pełniła rolę późnogotyckiej wieży działowej. W jej wnętrzu pierwotnie wszystkie kondygnacje rozdzielone były drewnianymi stropami. W późniejszym okresie w przyziemiu i na pierwszym piętrze umieszczone były magazyny oraz składy amunicji, na drugim piętrze więzienie, a na trzecim pomieszczenie łączące się z sąsiednim pałacem, z którego wąska klatka schodowa w grubości muru prowadziła na wyższe, bojowe kondygnacje.
Brama wjazdowa do zamku, w postaci wysuniętego przed obwód budynku bramnego z dołem wewnątrz przejazdu, umieszczona była po stronie zachodniej, przy późniejszej wieży głównej, i poprzedzona przekopem oraz ziemnym wałem, być może zwieńczonym częstokołem, chroniącym zamek od najbardziej przystępnej południowej strony.
W przeciągu XV i XVI wieku zamek znacznie się rozrósł. Jego rdzeń nadal składał się z pałacu gotyckiego i cylindrycznej wieży, wzmocnionej trzema masywnymi przyporami. Wewnątrz przybył jedynie mały budynek, opisywany jako kuchnia. Od południa zamek otrzymał drugi pierścień murów obronnych, które były niższe i stały na usypanym wale. Posiadały wjazd połączony przedbramiem z dawnym budynkiem bramnym, a krótki odcinek pomiędzy bramami pokonywano po zwodzonym moście, przerzuconym ponad wykutą w skale fosą. Poniżej drugiego muru biegł pierścień częstokołu. W jej linii wzniesiono kolejną bramę, której obronę wzmocniono w 1528 roku przez budowę kwadratowej wieży oraz wielkiej bastei armatniej, tzw. rondla. Później palisadę zastąpiono murowanymi obwarowaniami. Nie wiadomo kiedy rozpoczęto tę budowę, wiadomo za to, że w 1556 roku mur był ukończony co najwyżej w połowie. Obok rondla znajdowała się pierwsza z bram wiodących do zamku, którą później nadbudowano budynkiem w kształcie wieży. Na terenie dolnego zamku zbudowano m.in. kuźnię i piekarnię, tam też zlokalizowano studnię o głębokości około 150 metrów. Obok Bratysławy była to najgłębsza zamkowa studnia na terenie dzisiejszej Słowacji. Już wtedy zamek wyposażony był w drewniany wodociąg, doprowadzający wodę do piwnicy przy bramie górnego zamku.
Wschodni, renesansowy pałac powstał w trakcie odbudowy zamku po pożarze, w miejscu, gdzie wcześniej mieścił się najstarszy budynek mieszkalny. Ze względu na ukształtowanie terenu miał we wschodniej części pięć pięter, a w zachodniej tylko trzy. W jego niższych kondygnacjach znajdowały się pomieszczenia gospodarcze: browar, piekarnia, kuchnia i spiżarnie, wyższe piętra zajmowały pokoje i wielka sala reprezentacyjna. Północna i wschodnia ściana pałacu stanowiły jednocześnie zewnętrzny mur zamku, dlatego też wyróżniały się grubością i nie posiadały okien.
Stan obecny
Do dzisiaj z zamku zachowały się zewnętrzne ściany renesansowego pałacu oraz północna ściana gotyckiego, wraz z wieńczącymi je attykami. Nad nimi zdecydowanie dominuje cylindryczna wieża. W całości zachował się zamek dolny, jednak jest on już efektem nowożytnej, XVII-wiecznej sztuki fortyfikacyjnej. Zamek jest siedzibą Muzeum Lubowelskiego, prezentującego ekspozycję poświęconą północnej części Spiszą. Podlegają mu także leżący poniżej zamku skansen oraz wystawa w Czerwonym Klasztorze. Zwiedzanie odbywa się indywidualnie, w kasie można otrzymać broszurę w języku polskim. Zamek jest otwarty w okresie od maja do września, codziennie w godzinach 9.00-18.00, oraz w okresie od października do kwietnia, codziennie prócz poniedziałków w godzinach 10.00-15.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Glos P., Šimkovic M., Nové poznatky o stredovekej podobe pohraničných hradov Ľubovňa a Plaveč, „Archaeologia historica”, vol. 29, 2004.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.