Historia
Kościół został wzniesiony w drugiej połowie XIII wieku z inicjatywy Dionýzego, założyciela rodziny Lossonczych i właściciela pobliskiego zamku. Był on węgierskim palatynem, co wyjaśniałoby duże rozmiary i bogaty wystrój budynku, niezwykłe dla kościołów wiejskich. Około 1350 roku magister Tomáš, jeden z potomków Dionýzego, rozpoczął gotycką przebudowę kościoła, który otrzymał m.in. nowe, wieloboczne prezbiterium o wczesnym gotyckim kształcie. W tym samym roku wieś została po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych pod nazwą Gaach (później węg. Gácsfalu).
W drugiej połowie XIV wieku i w XV stuleciu wnętrze kościoła zostało ozdobione malowidłami ściennymi przez pochodzącego z Włoch lub tam wyszkolonego mistrza, zaś około 1524 roku przeprowadzono późnogotycką przebudowę wnętrza (sklepienie nawy, łuk tęczowy). Datę tą uwieczniono gotyckimi cyframi 4251 na zworniku sklepienia. Prawdopodobnie została ona omyłkowo wyryta przez niepiśmiennego kamieniarza, jako lustrzane odbicie roku 1524.
Podczas tureckich najazdów kościół został najwyraźniej spalony, dlatego w latach siedemdziesiątych XVII wieku otrzymał nowy dach. Obok kościoła wybudowano w tym okresie drewnianą dzwonnicę, przykład architektury wiejskiej pod wpływem renesansu. Po raz drugi kościół uszkodziły działania militarne drugiej wojny światowej. W latach pięćdziesiątych XX wieku kościół został odnowiony, ale niezbyt fachowo. Fasady otrzymały nieoryginalny kolor, a dach gontowy zastąpiono dachówkowym, co spowodowało problemy ze statyką zbyt mocno obciążonego budynku. Później, w latach sześćdziesiątych, oryginalny wygląd został przywrócony, przywrócono też częściowo zamalowane średniowieczne polichromie.
Architektura
Pierwotnie kościół składał się z prostokątnej w planie, obszernej jak na wiejską budowlę nawy, prostego prezbiterium o bliżej nieznanym kształcie i zakrystii po stronie północnej. Nawę przykrywał drewniany strop, a być może w jej zachodniej części znajdowała się już empora. Nie ma pewności czy do nawy prowadziły dwa portale, czy tylko jeden, funkcjonujący też później, umieszczony w ścianie południowej. Oświetlenie kościoła zapewniały z trzech stron wąskie, obustronnie rozglifione okna średniej wielkości, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach.
W połowie XIV wieku powstało nowe, wielobocznie zamknięte na wschodzie prezbiterium, wzmocnione uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przestrzenie wypełniono wczesnogotyckimi oknami: bardzo wąskimi i wysokimi, nietypowymi dla okresu rozwiniętego gotyku połowy XIV stulecia. Zostały one w lancetowatych zwieńczeniach ozdobione drobnymi trójliśćmi. Podczas przebudowy także nawa została przedłużona na wschód, a w jej zachodniej części zbudowano murowaną emporę, wspartą na filarach o przekroju prostokąta.
Wewnątrz kościoła w zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, podobnie jak w zachodnim przęśle prezbiterium. Wschodnie przęsło wielobocznego zamknięcia przykryto sklepieniem sześciodzielnym, spiętym zwornikiem z wyobrażeniem gryfa. Nawę pierwotnie wieńczył drewniany strop płaski, około 1524 roku zastąpiony późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Założono je tak nisko, iż część jednego z okien zaczęła doświetlać poddasze. By ściany nawy utrzymały nowy ciężar, wzmocniono je, podobnie jak prezbiterium, uskokowymi, gęsto rozstawionymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi prostopadle i równolegle do osi kościoła.
Stan obecny
Kościół św. Jerzego jest dziś jedną z najlepiej zachowanych i najbardziej malowniczych budowli sakralnych na terenie Słowacji, spośród tych które łączą stylistykę późnoromańską i wczesnogotycką. Możliwe jest to przede wszystkim dzięki zachowaniu pierwotnej bryły, układu przestrzennego, oryginalnych okien i portali, a także pozostałości malowideł ściennych z drugiej połowy XIV wieku i z pierwszej połowy XV stulecia (św. Jerzy walczący ze smokiem). Ponadto zachowało się gotyckie sklepienie w prezbiterium i zakrystii oraz sklepienie późnogotyckie w nawie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Drenko J., Stará Halič, Divín 2012.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.