Historia
Pierwotny, późnoromański kościół powstał w osadzie Spišské Vlachy po najeździe mongolskim z 1241 roku. Jego budowa z pewnością zaczęła się po tym, gdy dwa lata później miejscowi osadnicy, najwyraźniej pochodzenia walońskiego, otrzymali od króla Beli IV przywilej. Wieś odnotowana została w dokumencie z 1258 roku, pod nazwą Villa Olzy, i w 1262 roku, jako Villa Latina. Najpewniej w tym okresie kościół farny był już ukończony, gdyż o jego proboszczu wspomniano w dokumencie z 1273 roku, w którym król Władysław odnowił starsze przywileje.
Na początku XIV wieku kościół został uszkodzony w trakcie walk króla Karola Roberta z Máté Csákiem, węgierskim możnowładcą suwerennie władającym północno – zachodnią częścią królestwa. Być może odniesione wówczas zniszczenia wpłynęły na dedycję o gruntownej przebudowie i powiększeniu kościoła o nawy boczne. Prace budowlane, być może nad gotyckim prezbiterium, prowadzono pod koniec XIV wieku, kiedy to kościół czasowo nie był użytkowany do celów sakralnych, a msze odbywały się w kaplicy pod wezwaniem św. Elżbiety. Średniowieczną rozbudowę kościoła zakończono w 1434 roku, wraz z założeniem sklepienia w nawie głównej.
W okresie reformacji mieszczanie szybko przyjęli nowe wyznanie, głównie za sprawą ewangelika, a pierwotnie księdza katolickiego Jakuba Balásy, przez co już w 1545 roku kościół przejęty został przez protestantów. W ręce katolików powrócił w 1674 roku, w atmosferze konfliktu między wyznawcami obu religii, którzy trzy lata wcześniej starli się po miejscowym pogrzebie w zbrojnej potyczce. Nieco wcześniej, w 1666 roku, budowla mogła ponieść szkody w trakcie pierwszego odnotowanego wielkiego pożaru miasta. Kolejny pożar miał miejsce w 1686 roku. W 1832 roku przekształcona została wieża kościoła wraz z fasadą zachodnią. Prace naprawcze konieczne były w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza po pożarze z 1862 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na lekkim wzniesieniu, opadającym w stronę wschodnią. Usytuowano go w zachodniej części osady, na zachód od wydłużonego na osi północ – południe placu rynkowego. Jego orientowana bryła od południa sąsiadowała z ulicą skierowaną na trakt ku miastu Spišská Nová Ves, od północy natomiast przykościelny cmentarz otwierał się na wolny, niezabudowany teren, a jedynie przy prezbiterium stykał się z tyłami działek przyrynkowej zabudowy mieszkalnej.
W XV wieku kościół uzyskał formę budowli trójnawowej, o typie pseudobazyliki, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej i zakrystią po stronie północnej, przy czym nawa główna wzniesiona została przy wykorzystaniu podwyższonych murów starszej budowli sakralnej z XIII wieku. Od zachodu nawa główna już w okresie gotyku sąsiadować miała z czworoboczną wieżą.
Prezbiterium i nawy kościoła wzmocniono od zewnątrz licznymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołukowe okna, wysokie zwłaszcza we wschodniej części kościoła. Środkowa, najwyższa nawa, otwarta została arkadami na nawy boczne, lecz nie otrzymała oświetlenia z własnych okien. Wnętrze przykryte zostało sklepieniem gwiaździstym w nawach bocznych, sieciowym w nawie głównej i krzyżowo – żebrowym w prezbiterium. W nawie głównej żebra opuszczono na obłe służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi, pozostałymi jeszcze ze starszego kościoła z XIII wieku.
Stan obecny
Kościół jest dziś drugą co do wielkości gotycką świątynią na Spiszu, po kościele św. Jakuba w Levočy. W większości zachował gotycki charakter, za wyjątkiem przekształconej w XIX wieku fasady zachodniej z wieżą. W jego wnętrzu zachowały się gotyckie sklepienia, w nawie głównej z XV wieku, ale co ciekawe podtrzymywane wciąż przez późnoromańskie służki z głowicami. Okna posiadają pierwotne formy, lecz odnowione maswerki są kopiami wykonanymi w 1875 roku. Z pierwotnego wyposażenia zachował się XV-wieczny krucyfiks mistrza Pawła z Levočy, gotyckie pastoforium i brązowa chrzcielnica z 1497 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Pamiatková zóna mesta Spišské Vlachy, red. R.Kiráľ, Košice 2016.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.