Historia
Zamkowe wzgórze zasiedlone już było 5000 lat p.n.e. Po kilku tysiącach lat nieprzerwanej obecności ludzkiej opustoszało w II wieku p.n.e. Dopiero po upadku państwa wielkomorawskiego ludzie znów zamieszkali na zamkowym wzgórzu. Pierwsza informacja o zamku pochodzi z dokumentu króla Andrzeja II z 1209 roku, w którym jest też mowa o komitacie spiskim. Na podstawie nowszych badań archeologicznych szacuje się jednak, że murowany zamek powstał o całe stulecie wcześniej, prawdopodobnie w pierwszej połowie XII wieku. Koniec tej pierwszej fazy funkcjonowania nastąpił prawdopodobnie na początku XIII wieku na skutek zniszczeń spowodowanych niestabilnym podłożem.
Jeszcze przed najazdem tatarskim Zamek Spiski odbudowano i powiększono z przeznaczeniem na siedzibę dla królewskiego syna, Kolomana. W 1241 roku jako jeden z nielicznych na Węgrzech, oparł się on najazdowi mongolskiemu. Zresztą nigdy w swojej historii nie został zdobyty w wyniku szturmu czy oblężenia, jedynie przechodził z rąk do rąk w wyniku przekupstwa bądź kapitulacji. Po najeździe tatarskim zamek rozbudowano o przedzamcze na potrzeby prepozyta z pobliskiej Spiskiej Kapituły, zniszczonej przez Mongołów.
W 1312 roku zamek oparł się wojskom Mateusza Csáka, lecz część jego zabudowy musiała zostać uszkodzona, gdyż w kolejnych latach prowadzono prace naprawcze. Po bitwie pod Rozhanovcami w której wojska króla Karola Roberta, wspierane przez oddziały spiskich Sasów, joannitów i mieszczan z Koszyc pokonały możnowładców z rodu Aba i wojska Mateusza Csáka, zamek przypadł spiskiemu żupanowi Filipowi Drugethowi. Po śmierci jego syna Wilhelma zarządcy zamku wielokrotnie się zmieniali. W latach 1370-1380, czyli w czasach Ludwika Wielkiego, zamek powiększono o zachodnie przedzamcze.
W pierwszej połowie XV wieku spiskimi żupanami byli członkowie rodziny Rozgonyich. Ponieważ jednocześnie piastowali oni godność żupanów bratysławskich, na Spiszu gościli rzadko. W ich imieniu zamkiem zarządzał dowódca załogi Piotr Baska, który w 1442 roku zdradził swoich chlebodawców, otwierając bramy najemnikom Jana Jiskry. Zamek stał się dla nich olbrzymim obozowiskiem, które otoczono długim murem z kilkoma basztami. Pośrodku powstałego w ten sposób wielkiego dziedzińca zbudowano osobną cylindryczną wieżę, otoczoną fosą i palisadą, w której murach mieściła się kwatera dowódcy. Dowódcą załogi został Piotr Aksamit, który w kilka lat później porzucił służbę u Jiskry i stworzył ruch bratrzyków. Po ustąpieniu wojsk Jiskry zamek okazał się zbyt kosztowny w utrzymaniu, toteż wielki dziedziniec dolnego zamku opuszczono i co najwyżej służył podrzędnym celom gospodarczym. Po ustąpieniu Aksamita w 1453 roku zamek przypadł Jerzemu Thurzo, ale już w 1460 przejął go król Maciej Korwin i w cztery lata później podarował wraz z dziedziczną godnością spiskiego żupana, Imre Zapolyi. Choć bracia Stefan i Imre Zapolya posiadali ponad 70 zamków, to właśnie na Zamku Spiskim postanowili założyć rodową siedzibę i w nim najczęściej przebywali. Zapolyowie zamienili zamek w luksusową rezydencję, nie zaniedbując jednocześnie jego walorów obronnych. Największe zmiany dotknęły najstarszą, romańską część budowli.
Po 1526 roku zamek został odebrany Zapolyom, a w 1531 cesarz darował go Aleksemu Thurzo. Za czasów Thurzonów budowano na zamku dużo, ale większość prac polegała na przebudowie starych budynków i podnoszeniu standardu magnackiej rezydencji. Spiska linia Thurzonów wygasła w 1636 roku i zamek na krótko powrócił do rąk cesarskich. W 1639 właścicielami zamku została rodzina Csákych, spowinowacona z Thurzonami. W jej rękach zamek, a później już tylko jego ruina, pozostał aż do 1945 roku.
Po upadku powstania Franciszka Rakoczego budowla zaczęła stopniowo podupadać. Nie zmieniły tego stanu drobne naprawy dokonane przez powstańców, którzy w latach 1703-1710 zajmowali zamek. Ostateczny upadek twierdzy nastąpił w 1780 roku w wyniku wielkiego pożaru. Jego przyczyna nie jest znana, uderzenie pioruna przywoływane czasem w literaturze to tylko jedna z hipotez. W 1961 roku Zamek Spiski został uznany za Narodowy Zabytek Kultury, a w 1969 rozpoczęto szeroko zakrojone prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne, które trwają do dziś.
Architektura
Zamek z pierwszej połowy XII wieku składał się z wielkiej, cylindrycznej wieży i dość cienkiego muru obronnego odcinającego na południu dostęp do skalnego cypla. Wewnątrz wyposażony był w zbiornik na wodę. Archeolodzy określili średnicę wieży na 22,5 metra, a grubość jej murów aż na 4 metry. Na podstawie tak masywnych murów przypuszczać można, iż wieża mogła być dość wysoka, przynajmniej kilkukondygnacyjna. Zapewne oprócz obronnych pełniła także funkcję mieszkalną. Powiązań architektonicznych tego donżonu należy szukać w budowlach francuskich Filipa II Augusta, którego siostra Małgorzata była żoną węgierskiego władcy Beli III.
W czasie wielkiej przebudowy z pierwszej połowy XIII wieku, wymuszonej zawaleniem wcześniejszego donżonu, w najwyższym i zarazem najbezpieczniejszym, północnym punkcie wzgórza wzniesiono trójkondygnacyjny, romański pałac na planie zbliżonym do prostokąta, z nieregularną elewacją północną dostosowaną do kształtu skarp wzgórza. W chwili powstania nie miał on sobie równych na terenie Słowacji i ówczesnych Węgier. Wzniesiony został z łamanego kamienia wzmacnianego w narożach dokładnie obrobionymi dużymi blokami. Jego przyziemie, doświetlane niedużymi czworobocznymi oknami, pełniło funkcje gospodarcze, oświetlane romańskimi dwudzielnymi oknami piętro spełniało rolę reprezentacyjnej auli, a najwyższą kondygnację otoczono drewnianym gankiem, dostępnym półkolistym portalem z każdej strony budynku. Wewnątrz kondygnacje porozdzielane były drewnianymi stropami, opartymi na słupach, natomiast wejście znajdowało się na poziomie przyziemia w elewacji zachodniej.
Kolejną wzniesioną wówczas budowlą była okrągłą w planie wieża – bergfried, a całość otoczono nowymi murami obronnymi z blankami, które otoczyły po krawędziach najwyższą część skalistego wzgórza. Zamek zajmował wówczas obszar około 145 x 60 metrów. Wjazd na dziedziniec zamku usytuowano w południowym narożniku w czworobocznej wieży bramnej. Wieża cylindryczna zabezpieczała romański pałac i jednocześnie była ostatnim miejscem schronienia.
Po najeździe tatarskim zamek rozbudowano o małe przedzamcze od południowego zachodu. Zaopatrzono je w kwadratową wieżę, prawdopodobnie o funkcjach także mieszkalnych. Umieszczony w południowej części wjazd na podzamcze zabezpieczono wieżą bramną. Prace budowlane trwały wówczas również na zamku górnym, powiększonym o wolnostojącą kaplicę, usytuowaną pomiędzy bergfriedem a romańskim pałacem.
W latach 1370-1380 warownię powiększono o nowe podłużne, rozległe przedzamcze (150×60 metrów) po zachodniej i południowej stronie, późniejszy średni zamek. Jego mury zaopatrzony były w krenelaż i chronione suchą fosą oraz wałem. Przy ich budowie wykorzystano ziemne obwarowania wcześniejszego grodu ludności kultury Puchowskiej. Wjazd w ich obręb wiódł przez południową wieżę bramną ze sporym przedbramiem. Przed wieżą bramną umieszczono tzw. wilczy dół, ponad którym przerzucano zwodzony most. Druga brama, czy też furta znajdowała się po stronie zachodniej i zabezpieczała ją wysunięta przed obwód murów podzamcza, otoczona własnym przekopem wieża. W późniejszym okresie została ona włączona we wspólne obwarowania. Na dziedzińcu drugiego podzamcza (późniejszego zamku średniego) stanęły mieszkania załogi oraz budynki zaplecza gospodarczego.
W latach 40-tych XV wieku zamek dolny otoczono długim murem obronnym. Przedzamcze to miało prawie 285 metrów długości i do 115 metrów szerokości. Jego mur obronny o długości przekraczającej 500 metrów, wyposażono w otwory strzeleckie dla ręcznej broni palnej i trzy kwadratowe w planie baszty, z których jedna (zachodnia) pełniła rolę budynku bramnego zaopatrzonego w bronę. Pośrodku, około 1443 roku, wzniesiono potężną, cylindryczną wieżę, zwaną Wieżą Jiskry. Została ona dodatkowo wzmocniona palisadą bądź częstokołem i przekopem, w efekcie czego stanowiła samodzielne dzieło obronne.
W drugiej połowie XV stulecia romański pałac został przebudowany (zasklepiono dolną kondygnację przez co górne stały się niższe, przepruto nowe okna), natomiast we wschodniej części zamku górnego przybyły dwa kolejne budynki mieszkalne. Wzniesiono również nową, gotycką kaplicę pomiędzy bergfriedem a romańskim pałacem. Jej zachodnia empora została umieszczona w pobliżu podłużnego budynku mieszkalnego, który zajął większą część miejsca przy zachodniej kurtynie. Bezpośrednie połączenie pomiędzy tymi budynkami zapewniał drewniany, kryty ganek. Wzniesiono wówczas także w zachodniej części zamku górnego półokrągłą wieżę, a starszy bergfried został podwyższony i pogrubiony. Z inicjatywy Zapolyów, w związku ze znacznym powiększeniem zamku i liczby jego mieszkańców wyciosano w skale nowy, większy zbiornik na wodę.
W XVI stuleciu uporządkowano górny dziedziniec. Stojące luźno budynki połączono, wyrównano ich czoła i dobudowano do nich arkadowy korytarz. Mury wzmocniono i wyposażono w stanowiska dla dział oraz otwory strzelnicze. Pod koniec wieku przebudowano także starą bramę prowadzącą na zamek górny. W pierwszej połowie XVII wieku ród Csákych przebudował średni dziedziniec. Także tu wzdłuż murów stanęły budynki, wykorzystywane głównie przez zamkową załogę. Zagospodarowany został również dolny dziedziniec, powstały tam mieszkania służby i czeladzi, stajnie i budynki gospodarcze. W swym ostatecznym kształcie Zamek Spiski składający się z części górnej, średniej i dolnej zajmował imponującą powierzchnię 4,15 ha.
Stan obecny
Zamek od 1993 roku wpisany jest na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. Obecnie w większości znajduje się w stanie zakonserwowanej trwałej ruiny, a w odbudowanej części mieści się niewielkie muzeum. Niestety spora (wschodnia) część zamku górnego oczekuje na przeprowadzenie koniecznych prac remontowych i od długiego czasu nie jest udostępniana do zwiedzania. Zamek Spiski otwarty jest dla turystów od maja do października, codziennie w godzinach od 9.00 do 19.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Moskal, K. Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.