Historia
Zamkowe wzgórze zasiedlono już 5000 lat p.n.e. w młodszej epoce kamienia, lecz po kilku tysiącach lat nieprzerwanej obecności ludzkiej opustoszało ono w II wieku p.n.e. Dopiero po upadku państwa wielkomorawskiego, w ramach formującego się węgierskiego władztwa Arpadów, ludzie znów zamieszkali na skalistym wzniesieniu nad Spišskim Podhradiem („villa saxonum sub castro”). Murowany zamek zbudowany został prawdopodobnie około drugiej połowy XII wieku. Pierwsza pośrednia informacja o nim odnotowana została w dokumencie króla Andrzeja II z 1209 roku, w którym wspomniano o komitacie spiskim („Comitatus Scepusiensis”), zarządzanym przez królewskiego przedstawiciela – żupana (komesa) spiskiego. Pierwszym znanym z imienia był niejaki Dionýz, syn Ampoda, odnotowany w przywileju z 1216 roku. Bezpośrednio o zamku po raz pierwszy wspomniano w źródłach pisanych w 1249 roku, gdy król Bela IV odnowił zaginioną w czasie najazdu mongolskiego darowiznę Andrzeja II dla kościoła św. Marcina w Spišskiej Kapitule, i jednocześnie udzielił pozwolenia prepozytowi spiskiemu Matejowi na budowę pałacu i wieży na Zamku Spiskim („castro nostro Scypus”).
Koniec pierwszej fazy funkcjonowania zamku nastąpił prawdopodobnie na początku XIII wieku, na skutek zniszczeń spowodowanych niestabilnym podłożem. Jeszcze przed najazdem mongolskim zamek odbudowano i powiększono z przeznaczeniem na siedzibę dla królewskiego syna, Kolomana, młodszego brata późniejszego króla Beli IV. Podczas prac zapewne wzorowano się na romańskich budowlach jaki funkcjonowały już w Niemczech, gdzie przebywała siostra Kolomana, Elżbieta Węgierska. Dzięki temu w 1241 roku Zamek Spiski, jako jeden z nielicznych na Węgrzech, oparł się najazdowi mongolskiemu. Zresztą nigdy w swojej historii nie został zdobyty w wyniku szturmu czy oblężenia, jedynie przechodził z rąk do rąk w wyniku przekupstwa bądź kapitulacji. Po najeździe mongolskim, w ramach szeroko zakrojonego planu fortyfikowania królestwa przez Belę IV, zamek poddano rozbudowie. Między innymi powiększono go o wieżę i zabudowania mieszkalne na potrzeby prepozyta z pobliskiej Spišskiej Kapituly, zniszczonej w trakcie najazdu Mongołów. We wzmocnionych obwarowaniach bezpieczeństwa mieli szukać w razie kolejnego najazdu nie tylko kanonicy z prepozytem na czele, ale i zabezpieczone miało być archiwum kapituły wraz ze skarbcem. Rozbudowa zamku poświadczona została w 1270 roku, gdy Stefan V potwierdził przywilej swojego wuja Beli IV, którym przejął pewną wieżę od niejakiego Fiocha, syna Ura ze Spisza, zbudowaną własnym kosztem na Zamek Spiskim za 50 marek.
W 1312 roku zamek oparł się wojskom Máté Csáka (Matúša Čáka), zbuntowanego przeciwko Karolowi Robertowi możnowładcy z północnej części królestwa. Część zabudowy zamku musiała jednak zostać uszkodzona, gdyż w kolejnych latach prowadzono prace naprawcze. Po bitwie pod Rozhanovcami, w której wojska króla Karola Roberta, wspierane przez oddziały spiskich Sasów, joannitów i mieszczan z Koszyc, pokonały możnych z rodu Aba i wojska Máté Csáka, zamek przypadł spiskiemu żupanowi Filipowi Drugethowi. Wraz ze śmiercią jego syna Wilhelma, zarządcy zamku wielokrotnie się zmieniali, ale część z nich miała czas i fundusze, by prowadzić remonty i rozbudowy. Przykładowo w latach 1370-1380, czyli w czasach Ludwika Wielkiego, zamek powiększono o zachodnie przedzamcze.
W pierwszej połowie XV wieku spiskimi żupanami byli członkowie rodziny Rozgonyi. Ponieważ jednocześnie piastowali oni godność żupanów bratysławskich, na Spiszu gościli rzadko. W ich imieniu zamkiem zarządzał dowódca załogi Peter Bask, który w 1442 roku zdradził swoich chlebodawców, otwierając bramy najemnikom Jana Jiskry. Zamek stał się dla nich olbrzymim obozowiskiem, które otoczono długim murem z kilkoma wieżami. Pośrodku powstałego w ten sposób wielkiego dziedzińca zbudowano wolnostojącą wieżę, otoczoną fosą i palisadą, w której murach przypuszczalnie mieściła się kwatera dowódcy. Funkcję tą pełnił Petr Aksamit, który w kilka lat później porzucił służbę u Jiskry i zaangażował się w łupieski ruch bratrzyków. Po ustąpieniu wojsk najemnych zamek okazał się zbyt kosztowny w utrzymaniu, toteż wielki dolny dziedziniec opuszczono i co najwyżej przeznaczono na podrzędne cele gospodarcze. Wraz z odejściem Aksamita, w 1453 roku zamek przypadł György Thurzó, ale już w 1460 przejął go król Maciej Korwin i w cztery lata później podarował Imre Zapolyi, wraz z dziedziczną odtąd godnością spiskiego żupana. Choć bracia István i Imre Zapolya posiadali ponad 70 zamków, to właśnie na Zamku Spiskim postanowili założyć rodową siedzibę i w nim najczęściej przebywali. Zapolyowie zamienili zamek w okazałą rezydencję, nie zaniedbując jednocześnie jego walorów obronnych. Największe zmiany dotknęły wówczas najstarszą, romańską część budowli, rozbudowaną w stylistyce późnogotyckiej.
W 1526 roku na polu bitwy pod Mohaczem poległ król Ludwik Jagiellończyk, co wywołało niszczącą Węgry wojnę domową pomiędzy dwoma pretendentami do korony z rodu Habsburgów i Zapolya. Zamek Spiski został formalnie odebrany Zapolyom, przy czym w 1531 cesarz Ferdynand Habsburg podarował go Elekowi Thurzó, w zamian za udzielone duże pożyczki. Podobnie Jan Zapolya przekazał zamek, podarowany Hieronimowi Łaskiemu, w nagrodę za mediację w służbie dyplomatycznej. Trudną dla obu stron sytuację załagodziło podpisanie ugody w Oradei w 1538 roku. Niespełna dwa lata później Zapolya zmarł, wraz z nim zaś zniknęła ze Spisza jego rodzina. Otworzyło to drogę do faktycznego przekazania zamku Thurzónom, choć jeszcze w 1543 roku spór między spadkobiercami Eleka Thurzóna próbował wykorzystać awanturnik Šarško z Košíc. Nawiązał on kontakt z niektórymi członkami garnizonu zamkowego, lecz ci wyjawili zamiary zajęcia budowli kapitanowi Jurajowi Pauschnerowi. Ostatecznie Šarško wraz z pozostałymi napastnikami zginęli w pułapce, w trakcie nocnej próby przedostania się do zamku po linach. Podczas walk wybuchł pożar, na skutek którego eksplodować miała wieża z prochem, która śmiertelnie raniła samego Juraja Pauschnera.
Za czasów Thurzónów na zamku budowano dużo, ale większość prac polegała na przebudowie starych budynków i podnoszeniu standardu magnackiej rezydencji (między innymi próbowano rozwiązać problem wody na zamku, budując bliżej nieznany kanał). Spiska linia Thurzónów wygasła w 1636 roku i zamek na krótko powrócił do rąk cesarskich. W 1639 roku jego właścicielami została spowinowacona z Thurzónami rodzina Csákych. W jej rękach zamek poddawano kolejnym, renesansowo – barokowym przekształceniom, dotykającym głównie pomieszczeń mieszkalnych, choć z racji położenia, dla nowożytnej szlachty wygodniejsze do zamieszkania były niżej położone i bardziej luksusowe dwory. Średniowieczna budowla zaczęła stopniowo podupadać, zwłaszcza po upadku powstania Franciszka Rakoczego. Nie zmieniły tego stanu drobne naprawy dokonane przez powstańców, którzy w latach 1703-1710 zajmowali zamek. Ostateczny upadek twierdzy nastąpił w 1780 roku, w wyniku wielkiego pożaru. Jego przyczyną mogło być uderzenie pioruna, albo zwykłe zaniedbanie i nieumiejętne obchodzenie się z ogniem. W 1961 roku Zamek Spiski został uznany za Narodowy Zabytek Kultury, a w 1969 rozpoczęto szeroko zakrojone prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne, które trwają do dziś.
Architektura
Zamek wzniesiony został na krańcu wydłużonego górskiego grzbietu, wcinającego się w południową część Kotliny Hornadzkiej. Pod zabudowę wybrano północną część grzbietu, dzięki czemu stoki wzniesienia zapewniały ochronę z trzech stron: od zachodu, północy i wschodu. Także na południu, mimo że miejscami nieco łagodniejsze, zbocza obniżały się do siodła odgradzającego zamkowe wzgórze od pozostałej części grzbietu. Odcięta obniżeniem terenu część nie była jednorodna. Najwyższa i pokryta stromymi skałami była partia północna, natomiast na południowy – zachód od niej rozciągała się spłaszczona i niżej położona, mocno wydłużona część wzgórza, w późniejszym okresie wykorzystana na rozległe podzamcze.
Zamek z XII wieku składał się z wielkiej, cylindrycznej wieży i dość cienkiego muru obronnego odcinającego na południu dostęp do skalnego cypla. Wewnątrz wyposażony był w prostokątny zbiornik na wodę deszczową, wykuty w skalnym podłożu po południowo – wschodniej stronie wieży. Utworzenie studni uniemożliwiało skalne podłoże zamku, przeplatane system jaskiń oraz licznymi szczelinami i zagłębieniami. Średnica donżonu wynosiła około 22,5 metra, a grubość jego murów aż 3,8-4 metry. Zewnętrzne i wewnętrzne elewacje wieży wzniesiono z dużych bloków trawertynu, środek murów wypełniono natomiast mniejszymi kamieniami spojonymi mocną zaprawą. Na podstawie tak masywnych murów przypuszczać można, iż wieża mogła być dość wysoka, przynajmniej kilkukondygnacyjna. W jej przyziemiu usytuowano nieregularną komorę piwniczną, utworzoną poprzez poszerzenie naturalnej szczeliny tektonicznej Wyższe kondygnacje oprócz obronnych, zapewne pełniły także funkcje mieszkalne. Rozdzielone były stropami złożonymi z promieniście rozłożonych belek, opartych na środkowym filarze o średnicy 3,4 metra. Powiązań architektonicznych donżonu spiskiego należałoby szukać w budowlach francuskich Filipa II Augusta, którego siostra Małgorzata była żoną węgierskiego władcy Beli III.
W początkach XIII wieku górną część wzgórza zamkowego otoczono kamiennym murem, poprowadzonym wzdłuż krawędzi skalistych skarp. Z powodu ukształtowania terenu obwód miał bardzo nieregularny w planie kształt, zwłaszcza po stronie północnej i wschodniej pełen zaoblonych zakrętów i łuków. Mur wzniesiono podobną techniką jak donżon, z opracowanych ciosów trawertynu tworzących obustronne lico, wewnątrz wypełnione drobniejszymi, skalnymi odłamkami, które zalano mocną zaprawą wapienną. Koroną muru poprowadzony był na odsadzce chodnik straży, chroniony blankowanym przedpiersiem. Wraz z obwarowaniami powstały również niewielkie budynki mieszkalne i gospodarcze, ale zapewne był one konstrukcji drewnianej, a jedyną ich część murowaną stanowił obronny mur do którego były dostawiane.
W czasie wielkiej przebudowy z pierwszej połowy XIII wieku, wymuszonej zawaleniem wcześniejszego donżonu, w najwyższym i zarazem najbezpieczniejszym, północnym punkcie wzgórza, wzniesiono trójkondygnacyjny romański pałac na planie zbliżonym do prostokąta, z nieregularną elewacją północną dostosowaną do kształtu skarp wzniesienia. W chwili powstania nie miał on sobie równych na terenie ówczesnych Węgier, ale posiadał odpowiedniki w Norymberdze, Bambergu, Klosterneuburgu czy Wartburgu. Wzniesiony został z łamanego kamienia, wzmacnianego w narożach dokładnie obrobionymi dużymi blokami. Jego przyziemie, doświetlane niedużymi czworobocznymi oknami, pełniło funkcje gospodarcze. Oświetlane romańskimi, dwudzielnymi oknami piętro spełniało rolę reprezentacyjnej auli, a najwyższą kondygnację otoczono drewnianym gankiem obronnym, dostępnym półkolistym portalem z każdej strony budynku. Wewnątrz kondygnacje porozdzielane były drewnianymi, opartymi na słupach stropami. Ogrzewanie zapewniało palenisko z kominem, natomiast o higienę dbał wykusz latrynowy. Wejście znajdowało się na poziomie przyziemia w elewacji zachodniej.
Kolejną budowlą z pierwszej połowy XIII wieku była okrągła w planie wieża – bergfried, usytuowana kilka metrów na południowy – zachód od rozebranego donżonu. W odróżnieniu od poprzedniej wieży bergfried nie pełnił funkcji mieszkalnej, ale przede wszystkim obronną, jako miejsce ostatecznego schronienia. Świadczyło o tym wejście umieszczone na wysokości piętra, dostępne zapewne po drabinie lub łatwo demontowalnych drewnianych schodach, następnie wąska klatka schodowa, a także szczelinowe otwory strzeleckie. Wieża wzniesiona została pośrodku dziedzińca zamkowego, mniej więcej w połowie odległości między bramą na południu a romańskim pałacem na północy, który zasłaniała swą masą. Cały zamek zajmował wówczas obszar około 145 x 60 metrów. Wjazd na jego dziedziniec usytuowano w południowym narożniku w czworobocznej wieży bramnej.
Po najeździe mongolskim zamek rozbudowano od południowego – zachodu o małe przedzamcze, którego wschodnią i północno – wschodnią stronę stanowiły skalne skarpy zamku górnego. W linii północnego muru podzamcza wzniesiono kwadratową wieżę, prawdopodobnie o funkcjach mieszkalnych, usytuowaną w całości na terenie dziedzińca. Umieszczony w południowej części wjazd na podzamcze zabezpieczono wieżą bramną. Prace budowlane trwały wówczas również na zamku górnym, powiększonym o wolnostojącą kaplicę, usytuowaną pomiędzy bergfriedem a romańskim pałacem. Dodatkowe zabudowania rezydencjonalne powstały w zachodniej części dziedzińca, przy głównym murze obronnym.
W latach 1370-1380 zamek powiększono o nowe, podłużne, rozległe przedzamcze o wymiarach 150 x 60 metrów, rozmieszczone po zachodniej i południowej stronie (późniejszy średni zamek). Jego mury zaopatrzony były w krenelaż i chronione suchą fosą oraz wałem. Przy ich budowie wykorzystano ziemne obwarowania wcześniejszego grodu ludności kultury Puchowskiej. Wjazd w ich obręb wiódł przez południową wieżę bramną ze sporym przedbramiem. Przed wieżą bramną umieszczono tzw. wilczy dół, ponad którym przerzucano zwodzony most. Druga brama, czy też furta znajdowała się po stronie zachodniej i zabezpieczała ją wieża – wysunięta przed obwód murów podzamcza, otoczona własnym przekopem. W późniejszym okresie została ona włączona we wspólne obwarowania. Na dziedzińcu drugiego podzamcza (zamku średniego) stanęły mieszkania załogi oraz budynki zaplecza gospodarczego.
W latach 40-tych XV wieku zamek dolny otoczono długim murem obronnym. Przedzamcze to miało prawie 285 metrów długości i do 115 metrów szerokości. Jego mur obronny o długości przekraczającej 500 metrów, wyposażono w otwory strzeleckie dla ręcznej broni palnej i trzy kwadratowe w planie wieże, z których jedna (zachodnia) pełniła rolę budynku bramnego zaopatrzonego w bronę. Pośrodku, około 1443 roku, wzniesiono masywną, cylindryczną wieżę, zwaną Wieżą Jiskry. Została ona dodatkowo wzmocniona palisadą bądź częstokołem i przekopem, w efekcie czego stanowiła samodzielne dzieło obronne.
W drugiej połowie XV stulecia romański pałac został przebudowany (zasklepiono dolną kondygnację przez co górne stały się niższe, przepruto nowe okna), natomiast we wschodniej części zamku górnego przybyły dwa kolejne budynki mieszkalne. Wzniesiono również nową, gotycką kaplicę pomiędzy bergfriedem a romańskim pałacem. Jej zachodnia empora została umieszczona w pobliżu podłużnego budynku mieszkalnego, który zajął większą część miejsca przy zachodniej kurtynie. Bezpośrednie połączenie pomiędzy tymi budynkami zapewniał drewniany, kryty ganek. Wzniesiono wówczas także w zachodniej części zamku górnego półokrągłą wieżę, a starszy bergfried został podwyższony i pogrubiony. Z inicjatywy Zapolyów, w związku ze znacznym powiększeniem zamku i liczby jego mieszkańców wyciosano w skale nowy, większy zbiornik na wodę.
W XVI stuleciu uporządkowano górny dziedziniec. Stojące luźno budynki połączono, wyrównano ich czoła i dobudowano do nich arkadowy korytarz. Mury wzmocniono i wyposażono w stanowiska dla dział oraz otwory strzeleckie. Pod koniec wieku przebudowano także starą bramę prowadzącą na zamek górny. Przekształceniu uległ dziedziniec zamku średniego, na którym wzdłuż murów stanęły budynki, wykorzystywane głównie przez zamkową załogę. Zagospodarowany został również dolny dziedziniec, na którym powstały mieszkania służby i czeladzi, stajnie i budynki gospodarcze. W swym ostatecznym kształcie Zamek Spiski składający się z części górnej, średniej i dolnej zajmował imponującą powierzchnię 4,15 ha.
Stan obecny
Zamek Spiski należy do najbardziej znanych i najcenniejszych zabytków na terenie Słowacji. Od 1993 roku wpisany jest na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. Obecnie w większości znajduje się w stanie zakonserwowanej trwałej ruiny, a w odbudowanej części mieści się niewielkie muzeum. Spora, wschodnia część zamku górnego oczekuje na przeprowadzenie koniecznych prac remontowych i od długiego czasu nie jest udostępniana do zwiedzania. Zamek Spiski otwarty jest dla turystów od maja do października, codziennie w godzinach od 9.00 do 19.00.
Spośród zajmujących obszerny teren zabudowań zamku najcenniejszymi elementami są te najstarsze, a więc romański pałac oraz XIII-wieczny bergfried, obecnie służący jako najwyższa na zamku platforma widokowa. W całości zachowała mury obwodowe także gotycka kaplica św. Elżbiety (niestety bez zawalonego sklepienia) oraz nieliczne pomieszczenia na zamku górnym, które do 2024 roku mają być poddawane pracom rewitalizacyjnym. W zasadzie każdy z członów zamku zachował na całej długości w lepszym lub gorszym stanie mury obronne, włącznie z budynkami bramnymi czy wieżami zamku dolnego. Warto zwrócić uwagę na przedbramie zamku średniego wraz z wieżą bramną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Demčáková Z., Spišský Hrad, „Dejiny – internetový časopis Inštitútu histórie FFPU v Prešove”, č. 2/2021.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Moskal, K. Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Olejník V., Najnovšie archívne výskumy k stavebnému vývoju Spišského hradu, „Monumentorum Tutela”, 24/2012.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.