Historia
Kościół zbudowany został w pierwszej połowie XIII wieku, na miejscu starszej budowli murowanej. Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny utworzona została w dokumencie z 1258 roku. Miejscowe dobra dzierżył wówczas komes Budimír z Diviak. Zapisał on majątek w Bošanach swojej żonie w zamian za posag, a ta przekazała go w wieczne posiadanie kościołowi Najświętszej Marii Panny na Wyszehradzie („ecclesie sancte Marie de Wysagrad”). Sam Budimír przekazał kościół premonstratensom z Kláštoru pod Znievem, co zostało następnie oprotestowane przez krewnych.
W pierwszej ćwierci XIV wieku kościół uszkodzony został w trakcie walk wojsk królewskich z oddziałami możnowładcy Matúša Čáka. Socovce według wzmianki z 1331 roku miały być okupowane przez Čáka, a sam kościół spalony wraz z przechowywanymi w nim dokumentami. Po raz kolejny kościół Marii Panny „Na Wzgórzu” wymieniony został wraz z plebanem w spisie dziesięcin papieskich z lat 1332-1337 („Michaelis plebanus Beate Marie Virginis de Monte”). Ksiądz Michał miał dochody do 100 groszy i płacił dziesięcinę w wysokości 10 groszy. Ksiądz Michał (Michael de Beate Virgine) odnotowany został także jako świadek w dokumencie z 1360 roku. W 1392 roku natomiast, konwent z Kláštoru pod Znievem potwierdził dar dla kościoła w postaci ziemi od Jána, syna Pavla z Socovca.
Zmieniające się mody architektoniczne, sprawiły, iż w połowie XV wieku przeprowadzono przebudowę, skupioną głównie na części prezbiterialnej kościoła. Dobudowanie pod koniec XV wieku drugiej nawy mogło być spowodowane wzrostem liczby ludności we wsi, lub było inicjatywą miejscowych patronów, jeśli późnogotycki aneks służył jako kaplica. W XV wieku kościół wciąż był własnością premonstratensów.
W okresie reformacji kościół czasowo przejęli protestanci, po których pod koniec XVII wieku budowla wróciła pod zarząd jezuitów z Kláštoru pod Znievem. W ich czasach dobudowano kruchtę południową, ale w 1733 roku komisarze królewscy odnotowali w wizytacji, że mury były w złym stanie. Sytuacja ta utrzymywała się, a nawet pogarszała w drugiej połowie XVIII wieku, przez co budowli groziło zawalenie. Dopiero w 1775 roku królowa Maria Teresa zgodziła się na wsparcie finansowe remontu. W jego ramach nawę podsklepiono i wzmocniono przyporami, przekształcono otwory okienne i przebudowano zakrystię. Mniejsze remonty wykonywano też w XIX i XX wieku, przy czym jeden z ostatnich miał miejsce w 1997 roku, gdy przeprowadzono częściową renowację dachu kościoła.
Architektura
Kościół zbudowany został na mniejszym wzgórzu północnego zbocza góry Stráža, którego szczytową partię przeznaczono na cmentarz (zapewne już w średniowieczu był on ogrodzony, w celu zabezpieczenia przed zwierzętami). Pod budowę świątyni wybrano teren grodziska z czasów halsztackich i lateńskich, a konkretnie jego południowo – wschodni skraj. Kościół dominował nad osadą, położoną przy przeprawie przez rzekę Turiec, na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowo-komunikacyjnych.
W okresie późnoromańskim kościół był prostą budowlą jednonawową o nieznanym zamknięciu, być może pod koniec XIII lub na początku XIV wieku rozbudowaną o czworoboczne prezbiterium i zakrystię po stronie północnej. Około połowy XV wieku prezbiterium zostało gruntownie przebudowane i zakończone gotyckim wielobokiem. Średniowieczny układ przestrzenny ostatecznie ukształtowało pod koniec XV wieku dostawienie późnogotyckiej nawy południowej czy też kaplicy. Kościół był budowlą bezwieżową, być może funkcjonowała jedynie na cmentarzu wolnostojąca, drewniana dzwonnica, znana ze wczesnonowożytnych przekazów.
Nawa główna w średniowieczu nie była wzmocnione przyporami. Dwoma szkarpami wzmocniono jedynie od południa nawę boczną, zapewne z powodu założenia w niej sklepienia. Przyporami opięto też od południa i wschodu prezbiterium. Od strony północnej stabilizację ściany zapewniła zakrystia. Od czasu gotyckiej przebudowy oświetlenie kościoła zapewniały okna o ostrołucznym wykroju, w prezbiterium wypełnione dwudzielnymi maswerkami z trójlistnymi zwieńczeniami. Elewacja północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów. Pełną ścianą mogła być także zamknięta nawa główna od zachodu. Wejście wiodło do kościoła od południa, także po przystawieniu nawy bocznej.
Wnętrze prezbiterium przykryte zostało dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, we wschodniej części w układzie sześciodzielnym, z masywnymi pryzmatycznymi, wyżłobionymi żebrami, łączącymi się u góry w okrągłe zworniki bez dekoracji. Przęsła rozdzielono żebrem jarzmowym. Łącznie z żebrami diagonalnymi wtopiono je w ściany bez użycia wsporników. Nawę główną zapewne przykrywał pierwotnie drewniany strop, zaś najmłodsza nawa południowa przykryta została późnogotyckim, dwuprzęsłowym sklepieniem żebrowym.
Stan obecny
Kościół posiada dziś bogaty układ przestrzenny, będący efektem wieloetapowej średniowiecznej rozbudowy, uzupełnionej nowożytnymi przekształceniami. W prezbiterium zachowało się sklepienie z XIV wieku, w nawie południowej sklepienie z przełomu XV i XVI stulecia. Nawę główną nakrywa obecnie sklepienie barokowe. Nowożytne są również przypory północne przy nawie, bezstylowa kruchta południowa, wieżyczka na kalenicy dachu prezbiterium, mury obecnej zakrystii (stojące na miejscu gotyckich). Większość okien, za wyjątkiem prezbiterialnych, została zmodernizowana, przebito też nowe otwory od północy i zachodu. Zachował się wczesnogotycki portal zakrystii, wejście południowe z późnogotyckimi okutymi drzwiami oraz kamienna chrzcielnica. Pomimo pożaru z XVIII wieku, nad prezbiterium przetrwała średniowieczna więźba dachowa, wydatowana dendrochronologicznie na około 1436 rok.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Babjaková Z., Ďurian K., Krušinský P., Suchý Ľ., Historické krovy sakrálnych stavieb Turca, Žilina 2008.
Samuel M., Žažová H., Kostol Narodenia Panny Márie v Socovciach „Archæologia historica”, roč. 37 , č. 2, 2012.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.