Historia
Franciszkanie przybyli do Skalicy po 1434 roku, kiedy to z miasta odszedł husycki garnizon, a przed 1442 rokiem, gdy ich obecność w mieście została po raz pierwszy potwierdzona w przekazach pisanych. Osiedlili się w szpitalu miejskim, założonym w 1414 roku przez Ctibora z Ctiboric. Kościół klasztorny wraz z klauzurą zaczęto budować po połowie XV wieku, prawdopodobnie w 1465 lub 1467 roku, przy czym świątynię wznoszono na miejscu starszej budowli sakralnej. Prace musiały być ukończone lub zaawansowane w 1484 roku, gdy konsekracji dokonał wikariusz ołomuniecki Andrej Brnensky. W kronikach miejskich Skalicy jako fundatorów klasztoru zapisano rody Coborovców i Kropáčovców, pobliskich właścicieli ziemskich, a także żupana Jána Tarcaia, który prawdopodobnie był wówczas kapitanem wojsk królewskich w Skalicy.
Klasztor początkowo należał do kustodii Szécsény, a od 1517 roku do węgierskiej prowincji franciszkanów. Pierwszym gwardianem był niejaki Mikuláš, pochodzący z Moraw, podobnie jak ród fundatorów klasztoru, Kropáčovców. Za jego następców kościół klasztorny stał się popularnym miejscem ostatniego spoczynku dla mieszczan i okolicznej szlachty, która fundowała wewnątrz liczne epitafia i wspierała konwent nadaniami. W 1535 roku w wyniku zarazy, której ulegli wszyscy poza jednym mieszkańcy konwentu, klasztor opustoszał aż do lat 60-tych XVI wieku. Po ponownym zamieszkaniu mnichów, z powodu bezpiecznego i odległego położenia Skalicy od zagrożenia osmańskiego, klasztor został obrany na stolicę prowincji franciszkańskiej.
Pierwsze zniszczenia klasztor odniósł z rąk chrześcijan, w trakcie antyhabsburskiego powstania Stefana Bocskaya, gdy w 1605 roku Skalica została zdobyta i spalona przez wojska morawskie. Splądrowaniu i zniszczeniu uległy wówczas między innymi rzadkie rękopisy, książki i paramenty, natomiast zakonnicy uciekli do opuszczonego klasztoru w Uherským Hradiště. Po powrocie i naprawieniu największych szkód, w 1607 roku mnisi ponownie otworzyli szkołę i nowicjat, jednak już w 1622 roku musieli jeszcze raz uciekać na skutek działań zbrojnych wojny trzydziestoletniej. Następnie klasztor nękany był pożarami, niszczącymi zabudowania w 1639 i 1643 roku. Gruntowny remont klasztoru rozpoczęto w 1693 roku, gdy nastały spokojniejsze czasy dla konwentu. Postanowiono wówczas rozbudować klasztor w stylistyce baroku, nawę kościoła przykryto sklepieniem, po 1750 roku wzniesiono nowożytne krużganki i dostawiono do klauzury nowe skrzydło. Franciszkanie funkcjonowali w Skalicy aż do momentu eksmisji w 1950 roku.
Architektura
Klasztor franciszkanów założony został we wschodniej części lokacyjnego miasta, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych, wewnątrz ich obwodu. Kompleks zabudowań składał się z kościoła klasztornego oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, które otaczały niewielki, czworoboczny wirydarz. Od północy kościół otwarty był na jedną z głównych ulic miejskich, która na wschodzie kończyła się pobliską bramą miejską, a na zachodzie biegła do jednego z narożników trójkątnego placu rynkowego z kościołem farnym w południowej części. Po wschodniej stronie głównej części klasztoru, między klauzurą a obwarowaniami miejskimi znajdować się mogły pomocnicze zabudowania gospodarcze, choć prawdopodobnie pod samymi murami pozostawiono ze względów obronnych wolną przestrzeń. Na południe od klasztoru, wzdłuż muru miejskiego ciągnęły się ogrody zakonników.
Kościół klasztorny składał się z jednonawowego korpusu i węższego prezbiterium, kończącego się po wschodniej stronie wielobocznym zamknięciem. Zarówno prezbiterium jak i nawa wzmocnione zostały licznymi uskokowymi przyporami. Przestrzenie pomiędzy nimi przeprute były wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi i obustronnie rozglifionymi oknami. Główne wejście wiodło od zachodu, przez bogato profilowany portal dwuramienny (siodłowy), ale kościół był też skomunikowany z klauzurą na południu. Nawa w średniowieczu przykryta była drewnianym stropem. W prezbiterium założono późnogotyckie sklepienie sieciowe, w zakrystii sklepienie krzyżowo – żebrowe. Żebra sklepienne prezbiterium opuszczono na przyścienne konsole oraz spięto zwornikami w postaci tarcz herbowych. Nawę od prezbiterium oddzielono wysoką, ostrołuczną arkadą tęczy, po bokach której zapewne stały drewniane stalle zakonników.
Stan obecny
Do czasów współczesnych gotycką bryłę w dużej części zachował kościół klasztorny, natomiast zabudowania klauzury zostały gruntownie przekształcone. Spośród detali architektonicznych przetrwał bogaty portal zachodni, sieciowe sklepienie w prezbiterium, sklepienie krzyżowo – żebrowe w zakrystii. Cenne są oryginalne okna kościoła z kamiennymi maswerkami, widoczne w przestrzeni poddasza klasztoru. Większość pozostałych okien od strony ulicy po stronie północnej, w prezbiterium, a zwłaszcza w nawie, została przekształcona w okresie nowożytnym lub przebita w średniowiecznym murze. Spośród licznych nagrobków chowanej w kościele szlachty i patrycjatu, najstarszym zachowanym jest epitafium Agnieszki de Cutzsdorff z 1488 roku, późnogotyckie epitafium miejskiego kapitana z 1500 roku oraz epitafium Jána Tarcaia z 1510 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hoferka M., Františkáni v Skalici – duchovný a kultúrny odkaz, „Záhorie”, 1/2016.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.