Historia
Wieś Sásová powstała w połowie XIII wieku. Murowany kościół zbudowano w niej około 1330 roku, z fundacji Mikuláša, syna możnego magistra Doncha (Donča). Wezwanie kościoła, dedykowane św. Antoniemu, po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1401 roku. Na początku XVI wieku świątynia została przebudowana w stylistyce późnogotyckiej, prawdopodobnie przy wsparciu bogatego mieszczanina, członka rady miejskiej i burmistrza pobliskiej Bańskiej Bystrzycy, Michala Königsbergera. Sklepienie w prezbiterium założyć wówczas mógł znany architekt Anton Pilgram, działający między innymi przy katedrze wiedeńskiej, lub zostało ono utworzone według jego projektu. Przypuszczalnie niedługo później kościół otoczony został kamiennym murem obronnym, zapewne w związku ze wzrastającym zagrożeniem tureckim. W okresie nowożytnym kościół unikał zniszczeń i większych przekształceń. Dobudowana została jedynie kruchta zachodnia, modernizowano i naprawiano pokrycie dachowe. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono po 1990 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na łagodnie opadającym ku południowi stoku. W XIV wieku posiadał układ przestrzenny typowy jeszcze dla wczesnogotyckich wiejskich budowli sakralnych. Składał się z prostokątnej nawy, węższego i niższego prezbiterium o prostym zamknięciu po stronie wschodniej, oraz ze smukłe wieżyczki wtopionej w zachodnią część nawy. Dodatkowo po północnej stronie prezbiterium umieszczona została zakrystia. Przebudowa późnogotycka choć dotknęła prawie wszystkich elementów kościoła, to zachowała pierwotny układ i bryłę.
Mury kościoła pierwotnie przeprute były wąskimi oknami lancetowatymi o obustronnych rozglifieniach. W okresie późnego gotyku większość z nich przekształcona została na szersze okna ostrołuczne z trójlistnymi zwieńczeniami. Wyjątkowo pozostawiono wschodnie okno w prezbiterium, zapewne z powodu jego zablokowania przez duży ołtarz późnogotycki. Główne wejście do kościoła tradycyjnie wiodło przez południową ścianę nawy, gdzie w okresie późnego gotyku umieszczono ostrołuczny portal z kunsztownie profilowanym obramieniem i dwuramiennie zamkniętym otworem przejścia. Drugie wejście znajdowało się w ścianie zachodniej nawy, a trzeci portal połączył prezbiterium z zakrystią. Obydwa uzyskały formę dwuramienną (siodłową).
Na początku XVI wieku prezbiterium przykryte zostało unikalnym sklepieniem z przecinającymi się żebrami, tworzącymi pośrodku przęsła czworobok z narożnikami spiętymi bogato zdobionymi zwornikami. Wewnątrz owego czworoboku budowniczy osadził kamienną płaskorzeźbę, przedstawiającą św. Antoniego i św. Pawła wraz z krukiem z chlebem w dziobie. Żebra wtopiono w narożnikach pomieszczenia w ściany, a w miejscach połączeń udekorowano tarczami herbowymi, pośród których umieszczony został znak Antona Pilgrama i Michala Königsbergera oraz jego małżonki. Kolejne, mniejsze tarcze osadzono na żebrach w wyższych partiach sklepienia. W nawie założone zostało dwuprzęsłowe sklepienie gwiaździste, czteroramienne, rozdzielone żebrem jarzmowym.
Stan obecny
Niewielki kościół jest dziś perłą późnego gotyku umieszczoną we wczesnogotyckich jeszcze murach obwodowych. Spośród detali architektonicznych pierwszego etapu budowy zachowało się wąskie okno wschodnie w prezbiterium. Z okresem późnogotyckiej rozbudowy związane są trzy portale, okna z trójlistnymi maswerkami, a przede wszystkim sklepienia w nawie i prezbiterium. Najcenniejszymi elementami średniowiecznego wyposażenia kościoła są dziś dwa późnogotyckie ołtarze z bogato zdobionymi nastawami (retabulami) – ołtarz św. Heleny i św. Idziego oraz ołtarz św. Antoniego i św. Pawła. Najstarszy ołtarz kościoła, pochodzący z 1440 roku i poświęcony św. Zofii, znajduje się obecnie w muzeum w Bańskiej Bystrzycy. Niestety od strony zewnętrznej średniowieczny charakter kościoła zakłócają pokryte czerwonawą blachą dachy oraz bezstylowa kruchta zachodnia. Przekształcone zostały także wszystkie otwory wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.