Historia
Pierwotna osada „villa Baka” z XI wieku, zaczęła się rozwijać po odkryciu w XIII wieku złóż srebra i przybyciu niemieckich osadników, aż uzyskała przywileje górnicze, sądowe i handlowe w początkowym okresie panowania Karola Roberta, przekształcając się w miasto Pukanec (węg. Bakabánya, niem. Bugganz). Prawdopodobnie już przed lokacją, przeprowadzoną około lat 1321-1331, osada posiadał romański kościół, na miejscu którego na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XIV wieku wzniesiono wczesnogotycki kościół św. Mikołaja.
Około 1400 roku można rodzina miejska lub bractwo górnicze ufundowało przy korpusie kościoła drugą nawę z nietypowo umieszczoną kaplicą. Następnie na początku XVI wieku przesklepiono nawę główną późnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawiązującym do formy sklepienia w kościele św. Katarzyny w Kremnicy. Zapewne wcześniej, już od co najmniej połowy XV wieku, kościół był ufortyfikowany na wzór innych bogatych miast górniczych Górnych Węgier, takich jak Kremnica, Banská Bystrica, czy Krupina. Dojść mogło do tego w okresie zamętu i walk o węgierską koronę, około 1440 roku, gdy wojska Jana Jiskry z Brandýsa, który wspierał prawa do tronu Władysława Pogrobowca i jego matki Elżbiety Luksemburskiej przeciwko zwolennikom Habsburgów, zajęły wszystkie bogate miasta górnicze północnej części Królestwa Węgierskiego.
Kościół mógł zostać uszkodzony w trakcie trzęsienia ziemi z 1445 i 1446 roku. Nie wiadomo czy w Pukancu odnotowano jakieś straty w 1501 roku, gdy wiele domów zawaliło się na skutek kolejnych wstrząsów w pobliskiej Štiavnicy. Około 1510 roku nawa główna kościoła przykryta została późnogotyckim sklepieniem, co udokumentowano datą na jednej ze służek. W 1664 roku Pukanec zajęli Turcy. Katastrofa ta i wyczerpywanie się złóż rudy zahamowały rozwój miasta, ale zarazem uchroniły kościół przed poważniejszymi renesansowymi lub barokowymi modyfikacjami. Dopiero w latach 1864-1867 kościół częściowo przebudowano w stylu neogotyckim. Rozebrane miały wówczas zostać dwie stare wieże, a wzniesiona nowa, pojedyncza.
Architektura
Kościół zbudowany został we wschodniej części osady, na wzniesieniu o stosunkowo łagodnych stokach od południa i wschodu. Po zachodniej stronie sąsiadował z nim szeroki, przebiegający przez całe miasto plac rynkowy, posiadający trójkątny rzut, zwężający się na zachodnim krańcu. Podobnie jak w innych miastach górniczych średniowiecznych Górnych Węgier, wokół kościoła zbudowano fortyfikacje, tworzące owalny w planie teren tzw. zamku miejskiego. W linii obwarowań znajdowała się czworoboczna wieża bramna, być może mieszcząca na piętrze ratusz. W XVI wieku kościół otoczono kamiennym murem z czworobocznymi basztami wykuszowymi, połączony ze wzniesionymi wówczas murami wokół całego miasta.
W XIV wieku kościół posiadał układ przestrzenny typowy dla późnoromańskich i wczesnogotyckich budowli sakralnych z niewielkich osad. Składał się z pojedynczej, prostokątnej nawy i węższego prezbiterium na rzucie kwadratu, do którego od północy przystawiona była nieco mniejsza czworoboczna zakrystia. W początkach XV wieku kościół powiększony został od północy o nawę boczną, nietypowo zamkniętą na wschodzie małym prezbiterium lub kaplicą, z powodu zakrystii przesuniętą od osi ku północy. Kaplica ta zamknięta została na wschodzie wielobocznie. Ponadto bryłę średniowiecznego kościoła tworzyć miały dwie wieże, prawdopodobnie umieszczone w narożnikach zachodniej fasady.
Prezbiterium i zakrystia nakryte zostały sklepieniami krzyżowymi z żebrami o profilach klinowych, podwieszonymi na ścianach i zakończonymi podcięciami. Czteroprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe nawy bocznej i sklepienie sąsiedniej kaplicy, zostały umieszczone na konsolach maswerkowych. Obie części rozdzielono arkadą z gzymsami zdobionymi kamiennymi rzeźbami ludzkich głów i zwierząt. Korpus nawowy pierwotnie nakryty był jedynie drewnianym stropem. Dopiero w pierwszym dziesięcioleciu XVI wieku nawę główną przykryto późnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nawiązywało ono do formy sklepienia w kościele św. Katarzyny w Kremnicy lub kościoła św. Katarzyny w Banskiej Štiavnicy, ale w Pukancu połączono dwie sześcioramienne gwiazdy z układem sieciowym, tworząc jeszcze bogatszy układ. Nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy o sfazowanej archiwolcie.
Stan obecny
Od strony zewnętrznej obecny wygląd kościoła różni się w stosunku do stanu z końca średniowiecza przede wszystkim przekształconą fasadą zachodnią, gdzie zamiast dwóch wież stoi pojedyncza wieża neogotycka z małym aneksem południowym. Pierwotną bryłę zniekształcają też współczesne, bardzo niskie, pokryte blachą dachy. Niezwykle cenne wnętrze kościoła zachowało się w praktycznie niezmienionej formie gotyckiej, choć wystrój jest w sporej części nowożytny. W prezbiterium znajduje się cenne późnogotyckie tabernakulum datowane na 1506 rok. Zachował się również ołtarz główny z około 1500 roku (obecnie na barokowej podstawie), którego skrzydła są najbardziej kompletną rzeźbioną grupą Ukrzyżowania na terenie Słowacji. Ponadto obejrzeć można trzy mniejsze ołtarze późnogotyckie z końca XV wieku i jeden z przełomu XV i XVI wieku. Pozostałości fortyfikacji wokół kościoła mają formę nowożytnych bastionów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bányavárosok a legkegyelmesebb királyok uralkodása alatt, Válogatás Bél Mátyás leírásaiból, red. E.Bircher, Sopron 2004.
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.