Historia
Wieś Poniky (węg. Pónik) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1282 roku. Kościół został w niej wzniesiony w pierwszej ćwierci XIV wieku. Zezwolenie na budowę w majątku Petra i Tomáša, synów sędziego Filipa Doncza (Donča) ze Zvolena, zostało wydane przez arcybiskupa ostrzyhomskiego Tomáša Bakóczy w 1310 roku. Już w 1325 roku w kościele odbywała się kapituła franciszkanów z klasztoru z pobliskiej Ľupčy, a motywy franciszkańskie znalazły odzwierciedlenie także w wystroju freskowym pochodzącym z około 1380 i 1415 roku. Kościół początkowo nosił wezwanie św. Jana, ale w bliżej nieznanym okresie doszło do zmiany na św. Franciszka.
Około 1470 roku poszerzone zostało południowe okno prezbiterium, a kilka elementów architektonicznych (ościeża i glify okienne, portale) oraz naroża budowli zostały pomalowane na czerwono. Ważną interwencją w wygląd kościoła była przebudowa późnogotycka z około 1490 roku. Dobudowana została wówczas boczna kaplica z północnej strony budowli i wstawiono późnogotycki portal zachodni. Nowo wybudowaną kaplicę ozdobiono również malowidłami ściennymi.
W czasie reformacji świątynia używana była naprzemiennie przez protestantów i katolików. Gorszy okres dla kościoła i wsi nastał w drugiej połowie XVII wieku, kiedy Poniky zostały dwukrotnie spalone przez oddziały tureckie (w 1663 i 1678), a kościół przejściowo służył najeźdźcom jako stajnia. W 1709 roku ostatecznie przekazano go katolikom, natomiast między 1752 i 1764 rokiem przeprowadzono barokową przebudowę. Kościół otrzymał nowe wnętrze, wzniesiono w środku emporę, nawa i kaplica zostały ponownie sklepione. Gotyckie okna nawy oraz kaplicy północnej i południowy portal zostały zamurowane, przebito natomiast nowe otwory. W XIX i XX wieku dokonano już tylko niewielkich korekt. W 1961 roku odkryto średniowieczne polichromie, a dziesięć lat później rozpoczęto prace nad renowacją i regotyzacją świątyni, zakończone w 1991 roku.
Architektura
Kościół został zbudowany na podwyższonej pozycji, dominującej nad leżącą w dolinie na zachodzie osadą, jako typowa wczesnogotycka świątynia wiejska tamtego regionu. Prosta konstrukcja składała się z podłużnej nawy na planie prostokąta, kwadratowego prezbiterium po stronie wschodniej i północnej zakrystii. Późnogotycka przebudowa spowodowała dodanie również kaplicy od strony północnej, otwartej na starszą nawę półkolistą arkadą.
Pierwotne wejście do wnętrza wiodło przez ostrołuczny, wysoki portal południowy o siodłowym prześwicie i tympanonie pokrytym dekoracją malarską z około 1415 roku. Ponadto kościół otrzymał późnogotycki portal zachodni obramowany przenikającym się w narożnikach laskowaniem i zwieńczony tarczą herbową ze skrzyżowanymi narzędziami górniczymi, a także wewnętrzny ostrołuczny portal z prezbiterium do zakrystii. Obok portalu południowego umieszczona została XIV-wieczna kamienna misa na wodę święconą. Wnętrze kościoła pierwotnie oświetlały bardzo wąskie, obustronnie rozglifione okna, z których część miał ościeża półkoliste, a część już ostrołuczne. Niektóre, pomimo wąskich prześwitów, wypełnione zostały uproszczonymi maswerkami w formie trójliści lub przecinających się lasek. Późnogotyckie dwa południowe okna (jedno w nawie i jedno w prezbiterium) były szersze, dwudzielne.
Prezbiterium i zakrystia w średniowieczu przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, opartymi na konsolach o maswerkowej dekoracji. W północnej ścianie prezbiterium na początku XVI wieku umieszczono kamienne pastoforium, w południowej zaś znajdowały się dwie starsze nisze ścienne. Obie zamknięte zostały trójliśćmi, pomiędzy którymi u góry umieszczono dekoracyjnego czwórliścia. W zakrystii umieszczona została piscina – gotycka kamienna umywalka z wylotem na zewnątrz północnej ściany, ponad którą utworzono półkoliście zamkniętą niszę ścienną. Druga nisza – półka zwieńczona została trójliściem.
Wnętrze prezbiterium, nawy i kaplicy północnej pokryte zostało polichromiami ściennymi, w prezbiterium wypełniającymi też sklepienia i glify okienne. Najstarsze malowidła (z około 1380 roku) przedstawiały sceny walki św. Jerzego ze smokiem, narodziny św. Jana Chrzciciela i niezidentyfikowany obraz na północnej ścianie nawy. W prezbiterium była to scena Pokłonu Trzech Króli i obraz św. Katarzyny z inną postacią, lecz prawie całe prezbiterium pokryte zostało nowymi malowidłami na początku XV wieku (zachowała się data zakończenia prac – 1 czerwca 1415 roku). Powstały wówczas wizerunki apostołów i świętych, uzupełnione przedstawieniami Zwiastowania i Ojców Kościoła, panny mądre i głupie na luku tęczowym, oraz Chrystus w mandorli z aniołami i symbolami ewangelistów na sklepieniu. Nowe malowidła umieszczono też w nawie oraz w zakrystii, gdzie nietradycyjna dekoracja utworzyła iluzoryczny skrzydlaty ołtarz nad mensą ołtarzową. W 1478 roku na północnej ścianie nawy wykonano obszerny cykl legendy o św. Władysławie.
Stan obecny
Kościół przeszedł jedną z największych renowacji regotyzacyjnych w nowożytnej historii opieki nad zabytkami na Słowacji, dzięki czemu można go dziś podziwiać w niemal autentycznej gotyckiej formie. Odkryto zamurowane pierwotne okna i portal południowy, odtworzono misę przy ścianie południowej, zamurowano natomiast duże barokowe okna oraz usunięto nowożytne sklepienia w nawie i kaplicy. Wewnątrz kościoła przetrwało późnogotyckie pastoforium, oryginalne sklepienia w prezbiterium i zakrystii, późnogotyckie stalle w nawie. Bardzo cennym zabytkiem są również zachowane średniowieczne polichromie i późnogotycka ośmioboczna chrzcielnica z 1526 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kahoun K., Gotická sakrálna architektúra Slovenska, Bratislava 2002.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.