Historia
Do niedawna przyjmowało się, iż zamek Topolczany powstał pod koniec XIII wieku z inicjatywy Piotra z rodu Csáków, lecz na podstawie badań dendrochronologicznych jego budowę należałoby przesunąć na początek XIV wieku i wiązać z synem Piotra, palatynem Mateuszem, wielkim węgierskim możnowładcą, suwerennie władającym terenami dzisiejszej zachodniej części Słowacji. Wybrana lokalizacja zapewniała nie tylko szeroki widok na dolinę Nitry i wizualne połączenie z wiejskimi szlacheckimi rezydencjami w Ruskovcach, Ostraticach, Šimonovanach i Nitrianskej Stredie, ale także wzrokowy kontakt z zamkiem Uhrovec, który stał się własnością Mateusza od 1285 roku, oraz z oddalonym o 28 km zamkiem Gýmeš, który został siłą zajęty przez palatyna w 1300 roku.
Pierwsza wzmianka źródłowa o zamku pojawiła się w 1318 roku. W 1321 roku, po śmierci Mateusza Csáka, zamek przeszedł w ręce królewskie i został oddany w zarząd kasztelanom. Pierwszym znanym był Lampert, syn Imricha, jednak prawdopodobnie nie przebywał on na stałe w Topolczanach. Od 1389 roku zamek był własnością rodziny Sechenyich (Szécsényi). Bracia Frank i Šimon z Sečian (Sechenyi) otrzymali go od króla Zygmunta w ramach nagrody za wierną służbę, a ich potomkowie przyczynili się w XV wieku do pierwszej poważnej rozbudowy zamku.
W czasie wojen husyckich osada Topolczany została zdobyta przez zwolenników Husa, lecz sam zamek skutecznie opierał się oblężeniom. W ten sposób Sechenyi stracili miasto wraz z pobliskimi wioskami i dopiero w 1434 roku król uzgodnił z dowódcą husyckich oddziałów, Jánem Šmikovskim, opuszczenie miasta w zamian za zapłacenie 9000 złotych okupu. W okresie walk o koronę węgierską, w 1441 roku Topolczany zostały ponownie zajęte, tym razem przez wojska Jana Jiskry będącego na służbie królowej Elżbiety. Sechenyi zdecydowali się jeszcze raz wykupić swą siedzibę z rąk najemników, lecz jako, iż do spłaty okupu przyczynił się skarbnik królewski Michał Országh, w 1459 roku król potwierdził podział majątku na dwie połowy. W celu spłaty długów Sechenyi musieli zastawić zamek i 26 okolicznych wsi.
W XVI wieku miejscowe dobra podzielono pomiędzy Országhów i Lassonczych, lecz w 1595 roku na skutek wymarcia po mieczu obu rodów i małżeńskich koligacji obydwie części znów zostały połączone i znalazły się w rękach Forgacsów. Długotrwałe zagrożenie tureckie i szybki rozwój broni palnej spowodowały wówczas konieczność modernizacji przestarzałych fortyfikacji zamku, które zostały rozbudowane w drugiej połowie XVI i na początku XVII stulecia. Ostatecznie jednak Turcy nigdy nie próbowali oblegać zamku, jedynie w 1599 roku ich niszczycielskie zagony przeniknęły do doliny Nitry i zniszczyły okolice Topolczan.
W XVII wieku większe katastrofy ominęły zamek topolczański, natomiast w XVIII stuleciu stopniowo zaczął on tracić na znaczeniu. W 1711 roku majątek Szymona Forgacsa został skonfiskowany z powodu jego udziału w powstaniu Franciszka Rakoczego. Od tamtego czasu kolejni właściciele zmieniali się kilkukrotnie, lecz woleli oni mieszkać w pobliskim barokowym dworze, niż na zamku. Warownia z czasem opustoszała całkowicie i prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku z powodu złego stanu została porzucona.
Architektura
Pierwotny, wzniesiony na skalistym grzbiecie zamek, składał się z kwadratowej wieży mieszkalno – obronnej oraz półkolistego dziedzińca o promieniu około 25-33 metrów, otoczonego murem obronnym o grubości 2-2,5 metra. Wieżę wzniesiono nad skalnym urwiskiem, w najwyższym punkcie wzniesienia. Otrzymała ona wymiary 9×9 metrów i grubość ścian w przyziemiu 2,9 metra. Wewnątrz pierwotnie posiadała cztery drewniane, płaskie stropy i wejście na poziomie drugiej kondygnacji. Jako, iż była to ta sama wysokość co poziom chodnika obronnego w koronie murów, można przypuszczać, iż wieża była z nim połączona jakimś rodzajem kładki. Do dziś pod progiem portalu wejściowego zachował się wspornik niosący schody lub pomost, które można było w razie niebezpieczeństwa łatwo usunąć. Ponadto możliwe było zamknięcie wejścia od wewnątrz za pomocą wysuwanej belki (rygla), po której pozostało łoże w grubości ściany. Komunikację pomiędzy piętrami zapewniały drewniane schody lub drabiny, dostawiane do otworów w stropach. Najniższa kondygnacja zapewne służyła jako magazyn, natomiast para wnęk okiennych z bocznymi, kamiennymi siedziskami na trzecim piętrze, sugeruje iż tam znajdowała się główna komnata mieszkalna. W południowo-zachodnim rogu pokoju usytuowany był kominek, zapewniający ogrzewanie zimnego i ciemnego pomieszczenia. Czwarta kondygnacja, także mieszkalna, miała podobną niszę okienną w ścianie północnej, po której bokach zachowały się resztki murowanych siedzeń z drewnianymi siedziskami. W północno-zachodnim rogu komnaty wąskie przejście prowadziło do wykusza latrynowego, osadzonego na kamiennych konsolach. Pozbywanie się ekskrementów do wgłębienia w skale było zapewnione przez rowek na obwodzie ściany obwodowej wieży. Czwarte piętro było ostatnią murowaną kondygnacją, ponad nim można jednak założyć istnienie drewnianej nadbudowy z wysuniętym poza linię murów gankiem obronnym. Do końca XIV wieku wieża była głównym obiektem mieszkalnym na zamku.
Mury obronne wychodziły z północnych narożników donżonu, zakreślając obszar dziedzińca (54×33 metry) przylegającego prostszym bokiem do północnej skarpy. Pierwotnie były one zwieńczone krenelażem i chodnikiem dla obrońców, na który można było wejść schodami w zachodnim narożniku. Tam też znajdowała się wieżyczka z niewielką obronną platformą na szczycie. Pierwotnie nie miała ona wewnętrznych pomieszczeń, a jedynie składała się z dwóch prostopadłych ścian wystających z naroża fortyfikacji. Poza opisanymi budowlami można zakładać w najwcześniejszej fazie istnienia zamku, także funkcjonowanie drewnianej zabudowy gospodarczej oraz zbiornika na wodę deszczową. Zewnętrzną obronę zapewniała półkolista w planie sucha fosa ponad którą przerzucono drewniany most prowadzący do wschodniej bramy. Przekop dwoma końcami opadał do północnej skarpy.
Prawdopodobnie około połowy XIV wieku rdzeń zamku otoczono drugim, niższym zewnętrznym murem, który wydzielił z trzech stron parcham o szerokości 2-3,5 metra. Szerokość ta była wystarczająca dla wozów, które dalej mogły swobodnie wjeżdżać na główny dziedziniec. Zewnętrzny mur zaopatrzono w otwory strzeleckie i wzmocniono po stronie północno – zachodniej cylindryczną wieżą. Potrzeba ochrony drogi dojazdowej spowodowała również pojawienie się dalszych fortyfikacji na przedpolu zamku. Znajdowały się one na skraju skalnego grzbietu, około 30 metrów na wschód od zamku.
W XV wieku na zamku górnym do północno – wschodnich murów dobudowano trzykondygnacyjny dom mieszkalny o szerokości 9 metrów i długości od wieży głównej do muru obwodowego (ze względów obronnych zachowano wąską szparę przy donżonie i nie połączono obu budowli). Na górnym piętrze posiadał on dużą reprezentacyjną salę przykrytą płaskim stropem i zaopatrzoną w okienne wnęki. Jego budowa zakończyła wykorzystywanie wieży głównej do celów mieszkalnych. Została ona wówczas przekształcona – komunikację pionową za pomocą drabin zastąpiła wówczas murowana klatka schodowa w grubości ściany, co poprawiło ochronę dostępu do wyższych pięter. Ponadto budowa sklepień kolebkowych zwiększyła bezpieczeństwo pomieszczeń wieży na wypadek pożaru. Na dziedzińcu wzniesiono również kaplicę, a w północno – zachodniej części rozbudowano starszą, narożną wieżę. Budynek mieszkalny wschodnim szczytem orientowany był na drogę wjazdową, która po osiągnięciu parchamu skręcała na południe i wychodziła portalem na główny dziedziniec, tuż przy kaplicy.
Na początku XVI zamek został powiększony o duży, obwarowany dziedziniec południowego przedzamcza z dwiema bramami położonymi naprzeciwko siebie i wieloboczną wieżą armatnią na środku najdłuższego odcinka muru. Powiększono dzięki temu wymiary zamku do całkowitej długości 140 metrów i szerokości 65 metrów. Mur obronny podzamcza o grubości 2,5 metra charakteryzował się gankiem obronnym, rozglifionymi otworami strzeleckimi i wieloma załamaniami, pozwalającymi obrońcom prowadzić boczny ostrzał. Dodatkowo w drugiej połowie XVI wieku mury zostały podwyższone i zaopatrzone w otwory umożliwiające użycie ręcznej broni palnej na górze i lżejszych dział na dole. Na zamku górnym dziedziniec wzdłuż obwodowych ścian zastawiono kolejnymi mieszkalnymi i gospodarczymi zabudowaniami. Sądząc z zachowanych pozostałości reprezentacyjne pomieszczenia znajdowały się we wschodnim skrzydle, nad wejściem na dziedziniec. Tam, na wysokości drugiego piętra sąsiedniego gotyckiego pałacu, prawdopodobnie istniała kaplica. Wschodnie skrzydło pałacu gotyckiego z dachem siodłowym przewyższało inne nowe skrzydła mieszkalne, które przykryto dachami jednospadowymi, opadającymi na dziedziniec. Obronę rdzenia zamku poprawił nowy wielokątny bastion o nieregularnym planie, który zastąpił starszą cylindryczną wieżę w zachodnim narożniku.
W drugiej połowie XVI wieku wschodnia brama została zabezpieczona przedbramiem, poprzedzonym krótkim przekopem i zwodzonym mostem, a mury obwodowe rdzenia zamku zaopatrzono w 9-10 otworów strzeleckich. Po przebudowie zamku górnego wschodnia ściana pałacu została poszerzona na południe, prawdopodobnie by pokryć galerię obronną w południowej części, łącząc się tym samym z chodnikiem obronnym w murach obwodowych. Pod koniec XVI lub na początku XVII wieku powstało rozległe drugie, wschodnie przedzamcze o wymiarach około 100×40 metrów (wydłużające zamek do około 220 metrów), a zamek średni otrzymał dwa, narożne bastiony. Obszar wschodniego podzamcza zabezpieczono prostymi odcinkami kamiennego muru z trzema półkolistymi bastejami, które mogły pomieścić i chronić okoliczną ludność i zagrożone bydło. Przy obu bramach na południowe podzamcze (zamek średni) wzniesiono budynki dla strażników, przy czym ten przy bramie zachodniej był piętrowy i miał duże otwory na poziomie elewacji frontowej.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w najgorszym stanie przetrwało przedzamcze wschodnie. Znaleźć tu można jedynie drobne fragmenty murów. W lepszym stanie znajduje się przedzamcze południowe z XVI wieku. Ocalała południowo – wschodnia brama oraz mury obronne na prawie całej długości. Wzdłuż nich widoczne są pozostałości pomieszczeń gospodarczych i mieszkalnych. Najciekawszą częścią jest zamek górny, którego donżon jest najlepiej zachowaną częścią zamku. Jego schodkowe zwieńczenie zostało dobudowane w XIX wieku. Obecnie zamek jest stopniowo rewitalizowany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Bóna M., Stavebné premeny Topoľčianskeho hradu [w:] Topoľčany vo vrstvách vekov, Topoľčany 2010.
Ferenczy J.S., Tapolcsány vára, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám április, Pécs 2012.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.