Plaveč – zamek

Historia

   Zamek, strzegący polsko-węgierskiej granicy oraz szlaków handlowych biegnących do Polski wzdłuż dolin Popradu i Torysy, prawdopodobnie został zbudowany w drugiej połowie XIII wieku, być może z inicjatywy królewskiej. Jego nazwa być może wywodzi się od Połowców, koczowniczego plemienia będącego na służbie królów węgierskich. Być może ich oddział strzegł wówczas czasowo granicy z Polską.
   Pierwsza pisemna wzmianka o zamku pojawiła się w 1294 roku. Umieszczona została w dokumencie króla Andrzeja III, gdzie przywołano nadanie przez króla Stefana V Arnoldowi, synowi Detrika ze Spiszu, przygranicznego majątku Plaveč. W latach 1270–1294 Arnold wybudował na tych ziemiach zamek, który następnie przejął w 1294 roku król Andrzej III, oddając budowniczemu jako rekompensatę wieś Švábovce na Spiszu.
   Na przestrzeni kolejnych wieków zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli. W 1301 roku król Władysław V tuż po swojej koronacji podarował majątek Plaveč biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie, ten jednak w niespokojnych czasach, w związku z nieustającymi walkami o tron węgierski i austriacki, nigdy nie przejął otrzymanych dóbr. W 1312 roku król Karol I Robert podarował Rikolfowi, synowi Rikolfa, trzy królewskie lasy, z których jeden znajdował się pod zamkiem Plaveč, w związku z czym przyjmuje się, że w tym czasie i zamek należał do domeny królewskiej. W 1317 roku król Karol Robert podarował go swemu wiernemu zwolennikowi Filipowi Drugethowi, w zamian za zasługi w umacnianiu jego władzy w kraju, lecz po śmierci jego brata Wilhelma Plaveč wrócił w ręce władcy. Około 1400 Zygmunt Luksemburczyk oddał zamek rodzinie Bebeków, którzy jeszcze przed połową XV wieku utracili go na rzecz pohusyckich wojsk Jana Jiskry. Jan opiekę nad zamkiem przekazał wpierw Piotrowi ze Snakova, następnie w 1453 roku Piotrowi Komorowskiemu, a w 1455 roku hejtmanowi czeskiego pochodzenia Piotrowi Aksamitowi z Ostrova, który uczynił z niego umocniony punkt swojej wojennej i rozbójniczej działalności. Jej kres nastąpił po śmierci Piotra w 1458 roku w bitwie pod Sárospatakiem, a zamek przejął wówczas Imrich Zápoľský.
   W 1505 roku Plaveč został własnością rodziny Horvathów, której miejscowa gałąź tego znanego węgierskiego rodu z czasem przyjęła nazwisko od nazwy zamku Palocsay. Palocsayowie władali zamkiem do końca jego dziejów. Choć jeszcze w XVII wieku jego mury obronne zostały wzmocnione, zamek utracił już swój obronny charakter, pełniąc rolę nowożytnej reprezentacyjnej, szlacheckiej siedziby. Dzięki temu po upadku powstania Franciszka Rakoczego w początkach XVIII wieku właścicielom udało się uchronić go od zniszczenia. Był on zamieszkiwany jeszcze w połowie XIX wieku, choć w tym czasie zaczął popadać w zaniedbanie. W 1830 Palocsayowie przebudowali go na klasycystyczny pałac, lecz wkrótce dzieje Plaveča zakończył pożar, który strawił go doszczętnie w 1856 roku.

Architektura

   Pierwotny zamek był niedużym założeniem, usytuowanym na skalistym wywyższeniu terenu o stromych stokach od południa i zachodu, a łagodniejszych w części północno – wschodniej. Jego najstarszym murowanym elementem miał być czworoboczny donżon, umieszczony na najwyższej skale w zachodnim narożu zamku. Posiadać miał on wymiary 12,5 x 8,7 metra i lekko zaokrąglone zachodnie naroża. Grubość jego murów wahała się od 1,4 do 1,7 metra. Obok wzniesiono podłużny budynek o długości około 17 metrów przy którym od północy usytuowano niewielki ale szeroki dziedziniec. Możliwe jednak, iż część opisywana jako donżon nie była wyróżniona i stanowiła jedynie skrajną część podłużnej budowli zajmującej najwyższą część wzniesienia (według innych pomiarów miał ona mieć wielkość około 6,6 x 19 metrów lub ewentualnie 10-12 metrów długości, jeśli ściana wschodnia kończyła się wcześniej).
   Jako, iż na skalistym szczycie nie było miejsca na dalszą rozbudowę, po północnej i wschodniej stronie utworzono większy dziedziniec o wielkości 50 x 45 metrów. Początkowo był on otoczony drewnianymi obwarowaniami, zastąpionymi dopiero przed końcem XIV wieku kamiennym obwodem murów. W XV lub XVI wieku został on dodatkowo od południa i wschodu wzmocniony niższym, zewnętrznym murem parchamu. Brama wjazdowa ulokowana była po stronie wschodniej. W trakcie XVI wiecznej rozbudowy wzniesiono trzy narożne wieże działowe (południową półokrągłą, północno – wschodnią cylindryczną i północno – zachodnią podkowiastą) oraz podwyższono zabudowę mieszkalną o jedno piętro.

Stan obecny

   Zamek zachował się w postaci słabo czytelnej ruiny. Najbardziej charakterystyczne jego elementy to pozostałości czterech wież. Najlepiej zachowana jest przebudowana wieża południowa, ocalała większość jej ścian z trzema poziomami otworów okiennych. Natomiast z gotyckiego donżonu oraz dwóch renesansowych wież działowych zostały tylko sterczące w niebo kikuty. Zewnętrzne mury, które łączyły kiedyś wieże, zachowały się tylko miejscami.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Glos P., Šimkovic M., Nové poznatky o stredovekej podobe pohraničných hradov Ľubovňa a Plaveč, „Archaeologia historica”, vol. 29 2004.
Muszyna – Plaveč: Odkrywamy zapomnianą historię i kulturę polsko-słowackiego pogranicza, red. A.Ginter, J.Ginter, Muszyna 2019.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.

Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.