Historia
Kościół św. Stefana w Piešťanach zbudowany został około przełomu pierwszej i drugiej połowy XIV wieku, przypuszczalnie z inicjatywy społeczności zakonnej, joannitów lub benedyktynów. Prawdopodobnie w bliżej nieznanym okresie średniowiecza był poddawany przebudowie, w trakcie której mogło być zmodyfikowane sklepienie między nawą a prezbiteriami. Kościół porzucony został zapewne w XVI wieku, na skutek postępującej reformacji i tureckich najazdów. W 1560 roku opisywany był już jako opuszczony, ale w późniejszym okresie jeszcze go użytkowano, gdyż był poddawany barokowym przekształceniom i wizytacjom. Na początku XIX wieku budowlę zniszczył pożar. Następnie w 1813 roku kościół został zalany w trakcie wielkiej powodzi, co przyczyniło się do znacznego przyspieszenia procesu jego destrukcji. Wraz ze zniszczeniami w XIX wieku wzrosło zainteresowanie zabytkiem, a w konsekwencji wiele z jego detali architektonicznych zostało usuniętych i trafiło do różnych kolekcji osób prywatnych i instytucji muzealnych, z których część niestety z czasem zaginęła. Dopiero w 1932 roku Václav Mencl przeprowadził rozległe prace badawcze, połączone z częściowym zabezpieczeniem ruin.
Architektura
Kościół wzniesiony został z nieotynkowanej cegły, łączonej wapienną zaprawą, której nadwyżki w pobliżu spoin rozprowadzano cienką warstwą po zewnętrznych i wewnętrznych elewacjach. Następnie krawędziami narzędzi murarskich wykonywano w mokrej zaprawie poziome żłobienia w miejscach spoin. Na koniec elewacje pokryto czerwoną, wapiennym farbą, która jednak nie była nakładana na wewnętrzną stronę spoin, przez co elewacje zachowały siatkowy podział o odmiennej, beżowej kolorystyce (podobną technikę wykończania ścian stosowano w pobliskiej Trnavie). Detale architektoniczne kościoła wykonane zostały z piaskowca.
Kościół posiadał niezwykły układ przestrzenny, składający się z pojedynczej nawy na planie prostokąta o wymiarach 9,5 x 20 metrów, połączonej od wschodu z dwoma ustawionymi pod skosem w stosunku do osi prezbiteriami (jedyna pobliska analogia dla takiego rozwiązania występowała w klasztorze w Zborovie). Obydwa prezbiteria miały taką samą formę, z pięciobocznym zamknięciem i murami opiętymi od zewnątrz pozbawionymi uskoków przyporami oraz dość wysokim, kamiennym cokołem dekorowanym wyżłobionym gzymsem. Nawa również posiadała cokół, a także przypory, rozmieszczone w narożnikach i pośrodku ścian wzdłużnych. Oświetlenie zapewniały wczesnogotyckie okna: wysokie, wąskie, obustronnie rozglifione. Wejście przypuszczalnie znajdowało się pośrodku ściany zachodniej.
Wnętrze prezbiterium północnego podzielone było na prostokątne przęsło zachodnie, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, oraz wieloboczne przęsło zamknięcia, zwieńczone sklepieniem sześciodzielnym. Sklepienia utworzone były z cegły, natomiast żebra gruszkowego profilu z kamienia. Żebra opadały na kielichowate konsole i krótkie, obłe służki, zakończone na podokiennym gzymsie. Jako że przęsła oddzielone były żebrem jarzmowym, pośrodku ścian bocznych służka składała się z wiązki powstałej z trzech żeber. Pozostałe służki w narożnikach były pojedyncze. Wyjątek stanowił obszar przy arkadzie tęczy, gdzie żebra opadały bezpośrednio na konsole. Część z konsol zdobiona była motywami figuralnymi oraz ornamentyką roślinną, dekorowane płaskorzeźbami były także okrągłe zworniki spinające żebra. W południowej ścianie umieszczona była duża, prostokątna wnęka, pierwotnie wypełniona figuralnym reliefem z trójcą postaci. System sklepienia południowego prezbiterium zapewne był bardzo podobny.
Unikalna forma prezbiterialnej części kościoła wymagała nietypowego połączenia z nawą. Obydwa prezbiteria połączone zostały arkadami tęczy z trójkątną przestrzenią stanowiącą skrajne, wschodnie przęsło nawy, otwarte od zachodu już bez arkady na trzy kolejne, prostokątne przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Przęsło trójkątne, prawdopodobnie w efekcie średniowiecznej przebudowy, nakryte zostało sklepieniem trójpodporowym, z jednym żebrem opuszczonym pomiędzy prezbiteriami i dwoma kolejnymi w narożnikach nawy. Miejsce połączenia prezbiteriów, ważne ze względu usytuowania na osi wejścia do kościoła, wyróżnione zostało baldachimem, pod którym na wsporniku umieszczona była figura. Żebra sklepień nawy opadały albo wprost na wsporniki albo na podwieszane służki.
Stan obecny
Średniowieczny kościół jest dziś znacznie zdegradowaną ruiną, ograniczoną do murów północnego prezbiterium, które zachowało się nad poziomem gruntu w nierównych wysokościach. Ponadto przetrwał fragment północnej ściany południowego prezbiterium oraz północno – wschodni narożnik nawy. Spośród detali architektonicznych na miejscu przetrwały fragmenty służek, pojedyncze kapitele, wyprowadzenia żeber sklepiennych. Kilka elementów znajduje się w Muzeum Narodowym w Budapeszcie, a dwa zworniki odnaleźć można w kancelarii parafialnej w Piešťanach. Niestety w XX wieku pusta ziemia wokół kościoła została rozparcelowana na prywatne działki, przez co zabytek jest dziś szczelnie otoczony przez gęstą, współczesną zabudowę jednorodzinnych domów i ogródków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Klčo M., Krupa V., Starý kláštor v Piešťanoch – archeologický výskům lokality v roku 2004, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 8/2005.
Oriško Š., Stavebná plastika ruiny stredovekého kostola v Piešťanoch, „Archæologia historica”, roč. 31, č. 1, 2006.
Žuffová J., K novým poznatkom o počiatkoch a premenách kostola zo starého kláštora v Piešťanoch, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 8/2005.