Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o kościele w Pezinoku powstała w latach 1317-1320, w spisach papieskich dziesięcin. W 1345 roku dokument magistra Šebeša ze Svätégo Jura odnotował patronat fary, fundację kaplicy św. Władysława na zamku w Pezinoku oraz ustanowienie kapelana Konráda z Budy, który miał oddawać rocznie ze swoich dochodów 50 miar pszenicy dla „plebano Sanctae Mariae in Bozingo”. Fundatorem parafii i kościoła był więc szlachecki ród hrabiów ze Svätého Jura i Pezinoka, z inicjatywy których około końca pierwszej ćwierci XIV wieku wzniesiono w mieście kościół Marii Panny. Utworzony został on na miejscu starszej, późnoromańskiej budowli sakralnej.
W 1369 roku papież Urban V nadał kościołowi Marii Panny w Pezinoku na dziesięć lat odpusty, co mogło mieć związek z prowadzoną wówczas jakąś rozbudową lub naprawami, choć w dokumencie jako powód podano jedynie cześć dla patronki, Najświętszej Maryi Panny. Ponadto kościół odnotowany został w dokumencie archidiakonatu bratysławskiego z 1390 roku, w którym pojawił się „plebanus de Wozyn”, a także w inwentarzu bratysławskiej kapituły z 1397 roku. Po 1450 roku w poszczególne przęsła nawy i prezbiterium zaczęto stopniowo wstawiać sklepienia z ceglanymi żebrami. Prace te finansowo wspomagała między innymi Katarzyna, wdowa po Adamie z Rogowa z Polski, która oddała się pod opiekę panów z Pezinoka i przeznaczyła połowę dóbr posagowych na przebudowę. Jej zakończenie miało miejsce w 1501 roku, co uwieczniono datą na arkadzie tęczy.
W pierwszej połowie XVI wieku wyposażenie kościoła zaczęto wymieniać na renesansowe (między innymi ośmioboczna ambona, ambona ze schodami, empora). Miało to związek ze zmianami w sprawowaniu kultu w nowej liturgii protestanckiej. W latach 1608-1609 palatyn Štefan Illésházy ufundował barokową kaplicę. W latach 1674-1726 kościół był własnością zakonu kapucynów, którzy przyczynili się do barokizacji wnętrza budowli. W XVIII wieku w przestrzeni prezbiterium zbudowano masywną kryptę, dostawiono barokową zakrystię przy zakrystii gotyckiej, od zachodu zaś dobudowano wieżę. W XIX wieku wmurowano nowe neogotyckie okna w nawach bocznych, a także utworzono owalną kaplicę.
Architektura
Kościół usytuowany został po południowej stronie zamku, a zarazem w północnej części miasta, z prezbiterium skierowanym ku jednej z dwóch głównych ulic przebiegających równoleżnikowo przez osadę. W średniowieczu otoczony był cmentarzem, po którego zachodniej stronie przez Pezinok przepływał strumień. W pobliżu mogły też znajdować się znane z przekazów pisanych zabudowania mieszczące plebanię i szkołę parafialną.
W XIV wieku kościół Panny Marii był trójnawową bazyliką z wydzielonym prezbiterium po stronie wschodniej, zamkniętym pięcioma bokami ośmioboku. Przebudowa z drugiej połowy XV wieku przekształciła korpus w pseudobazylikę, ale bryła późnogotyckiej budowli posadowiona została na XIV-wiecznych murów obwodowych. Jedynie po północnej stronie prezbiterium usytuowano niewielką zakrystię. Kościół przez cały okres średniowiecza był budowlą bezwieżową, co najwyżej mógł posiadać drobną wieżyczkę na kalenicy dachu.
Kościół od strony zewnętrznej (za wyjątkiem zakrystii) opięty został przyporami, w zachodnich narożnikach nawy rozmieszczonymi nieco archaicznie, pod kątem prostym względem siebie. Pomiędzy przyporami rozmieszczone były ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Okna przeprute były od wschodu i południa w prezbiterium oraz od północy i południa w nawach bocznych. Nawa główna, ze względu na pseudobazylikową formę, nie posiadała własnych otworów okiennych i była doświetlana pośrednio, przez nawy boczne. Pierwotne wejście do kościoła po stronie południowej miało 2,2 metra szerokości i było dostępne z poziomu średniowiecznej posadzki przynajmniej jednym schodkiem. Ponadto od północy funkcjonował drugi portal wejściowy, osadzony w środkowym przęśle w XIV lub XV wieku.
Wnętrze korpusu początkowo przykryte było drewnianymi stropami, podsklepione było jedynie prezbiterium. Podział na nawy zapewniały w XIV wieku dwie pary masywnych, czworobocznych filarów, podtrzymujące po trzy łuki z każdej strony, ale o różnych rozpiętościach (około 6-8 metrów). W drugiej połowie XV wieku wczesnogotyckie filary zastąpiły dwa rzędy ceglanych, ośmiobocznych filarów. Na nich wszystkie nawy przykryto sklepieniami sieciowymi i gwiaździstymi z ceglanymi żebrami. W XV wieku w środkowej przestrzeni kościoła utworzono kryptę, nieco odchyloną od osi, o wymiarach 2,7 x 1,9 metra, przykrytą ceglanym sklepieniem. Była ona zamknięta kaplicą pogrzebową, która pierwotnie prawdopodobnie służyła członkom rodu hrabiów ze Svätégo Jura i Pezinoka.
Stan obecny
Widoczne dziś mury obwodowe prezbiterium i korpusu świątyni pochodzą z XIV wieku. Z tego okresu pochodzi też częściowo zachowane, zamurowane dwudzielne okno maswerkowe po stronie południowej nawy bocznej. Nowożytnymi elementami są w całości wieża zachodnia, kaplica południowa, owalna kaplica północna w miejscu pierwotnego północnego wejścia do kościoła, a także zachodnia część zakrystii, wciśnięta między nawę boczną a gotycką część zakrystii. Dzisiejsze okna korpusu nawowego zostały wstawione w XIX wieku. Wewnątrz zachowały się natomiast XV-wieczne sklepienia wraz z ich systemem podtrzymywania. Z pierwotnego gotyckiego wyposażenia zachował się jedynie wieloboczny słup chrzcielnicy wykonany z czerwonego marmuru oraz epitafium z 1426 roku. Obecnie kościół funkcjonuje pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Choma I., Krampl T., Pospechová P., Šefčáková A., Thurzo M., Wittgrúber P., Kostol Nanebovzatia Panny Márie v Pezinku, „Zborník Slovenského Národného Múzea”, Archeológia 17, 2007.
Franko M., Rábik V., The church and the settlement: church and settlement interaction in medieval Pezinok, „Mesto a dejiny”, 11/2022.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.