Historia
Zamek Orawski został wzniesiony około połowy XIII wieku. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1267 roku i mówi o przejęciu go przez Belę IV od Mika z rodu Balassów. Zamek był wówczas najdalej na północ wysuniętą warownią Królestwa Węgierskiego, strzegącą ważnego szlaku Via Magna, prowadzącego z południa w kierunku Polski. W imieniu króla zamkiem i należącymi do niego dobrami zarządzał kasztelan, który jednocześnie był dowódcą zamkowej załogi. Tak było aż do 1298 roku, kiedy to zamek dostał się w ręce palatyna Máté Csáka (Matúša Čáka). Po jego śmierci w 1321 roku pieczę nad zamkiem objął Donch, zwoleński żupan i największy słowacki wielmoża w czasach panowania Karola Roberta. Po przeniesieniu się Doncha do Komarna w latach 30-tych XIV wieku, kasztelani na zamku zmieniali się wielokrotnie. Niektórzy z nich sprawowali również urząd żupana, co wiązało się z awansem zamku do roli stolicy komitatu.
W 1420 roku zamek od Zygmunta Luksemburczyka otrzymał Ścibor Ściborowic, syn sławnego możnowładcy węgierskiego polskiego pochodzenia i zaufanego współpracownika cesarza. Posiadał go aż do swej śmierci w 1434 roku, prowadząc w międzyczasie prace nad rozbudową i przekazując następnie w zastaw żupanowi turczańskiemu Mikołajowi Balickiemu. Był to okres najazdów wojsk husyckich, a następnie wojsk Jana Jiskry, wspierającego Władysława Pogrobowca. Interesów Władysława Warneńczyka bronił na Orawie polski szlachcic Piotr Komorowski, który był kasztelanem orawskim od 1441 roku. Dowodzona przez niego załoga przetrwała wszystkie oblężenia oddziałów Jiskry. Po śmierci króla pod Warną w 1444 Komorowski przyłączył się do Jiskry, razem z nim walcząc przeciwko Janowi Hunyademu, a później Maciejowi Korwinowi, ostatecznie zyskując w 1458 roku urzędy orawskiego i liptowskiego żupana. Kiedy część węgierskiej szlachty w 1471 roku obwołała królem polskiego królewicza Kazimierza, Komorowski przyłączył się do buntowników. Rebelia została stłumiona, a posiadłości buntowników skonfiskowane. Również Komorowski stracił swoje zamki, zachowując tylko orawski, który musiał wykupić. Po śmierci Komorowskiego zamek przejął król Maciej Korwin.
W 1482 roku Liptów i Orawę wraz z godnością żupana tych krain otrzymał nieślubny syn Macieja, Jan. Nie odziedziczył on jednak energii i talentów ojca i nie dbał o swoje posiadłości. Już w dwa lata później wydzierżawił Orawę Horvathowi Kisevicowi, a wkrótce zamek przeszedł w ręce Imre Zapolyi. Jego brat, Stefan Zapolya knuł ciągłe intrygi przeciwko Janowi, pozbawiając go kolejnych majątków, w tym także Orawy. Zamek Orawski wrócił do Jana w 1499 roku, lecz po jego śmierci w 1504, w wyniku małżeństwa córki Elżbiety z Jerzym Zapolyą, ponownie zawładnęła nim magnacka rodzina.
Kiedy w 1526 roku wybuchła wojna domowa o węgierski tron, arcyksiążę Ferdynand Habsburg darował zamek Orawski Aleksemu Thurzo, miedziowemu magnatowi z Bańskiej Bystrzycy. Był to jednak pusty gest, gdyż zamek nie należał do darowującego. W 1535 roku warownię objął w posiadanie polski szlachcic Jan z Dębowca (Dubovca), który dokonał znacznej rozbudowy swej nowej siedziby. Jego następcą został w 1545 roku rodak, Wacław Sedlnicki. W jedenaście lat później musiał jednak zrzec się zamku za odszkodowaniem na rzecz Franciszka Thurzo, który przyczynił się do dalszej rozbudowy zamku. W 1574 roku zamek odziedziczył 8-letni syn Franciszka, Jerzy. Podczas jego nieobecności sprawy zamku i grodowych posiadłości prowadził Jerzy Abaffy. W tym czasie na Węgrzech wybuchło kolejne powstanie antyhabsburskie. Jerzy Thurzo nie przystał do powstańców i pozostał wierny cesarzowi Rudolfowi II. W nagrodę za taką postawę został obdarowany w 1606 roku Orawą z zamkiem oraz godnością żupana. Odtąd majątek ten miał stanowić na długie lata własność rodową Thurzonów.
W 1626 roku współwłaścicielkami majątku zostało siedem córek Jerzego, które ustanowiły komposesorat, czyli współwłasność ziemską. Pierwszym zarządcą majątku w latach 1626–1648 był Gaspar Illeshazy. Stefan Thököly, jego następca został oskarżony o udział w tzw. spisku Wesselényi’ego przeciw cesarzowi Leopoldowi I. Mimo że zaprzeczał oskarżeniom i ślubował wierność Habsburgom, został pozbawiony majątku. Wobec takiego rozwoju sprawy Thököly musiał się bronić i niejako z przypadku stał się jednym z symboli antyhabsburskiego powstania. W 1670 roku wojsko cesarskie rozpoczęło oblężenie zamku. Po paru dniach Stefan Thököly zmarł, a załoga otworzyła bramy zamku, który został zajęty przez wojska Franciszka Rakoczego. W 1672 na kilka tygodni zawładnęły zamkiem oddziały pospolitego ruszenia w czasie ludowego powstania Kaspra Piki. Zamek odbił z rąk powstańców cesarski generał, hrabia Johann von Sporck.
Na początku XVIII stulecia Węgry ogarnęło kolejne powstanie antyhabsburskie, na którego czele stanął książę siedmiogrodzki, Franciszek II Rakoczy. W 1703 roku wojska Rakoczego zajęły całe Górne Węgry, w tym również zamek Orawski. Dzierżyły go pięć lat. Od 1708 roku cesarskie wojska zaczęły ponownie odbijać utracone tereny, by w końcu zająć również Orawę. Zamek, obsadzony przez stronników Rakoczego, bronił się do kwietnia 1709 roku. Po zawarciu pokoju między powstańcami a Habsburgami zarząd zamku i komposesoratu powrócił do rąk spadkobierców Thurzonów, ale zyski z posiadłości, skutkiem zniszczeń wojennych i postępującej ucieczki ludności, były coraz mniejsze.
W 1782 roku do zarządzania komposesoratem powołano Mikołaja Esterhazy’ego, a w 1792 roku Franciszka Zichy’ego. Zarządcy ci dokonali pewnej przebudowy, ale zamek całkowicie stracił charakter obronny. W 1800 roku wybuchł pożar i w ciągu kilku dni zniszczył wszystkie drewniane części zamku. Franciszek Zichy zabezpieczył przed dewastacją jedynie część dolnego zamku, który w takim stanie przetrwał przez 60 lat. W 1868 roku za sprawą nowego zarządcy Edmunda Zichy’ego urządzono w zamku jedno z pierwszych na Słowacji muzeów. Po Zichym rządy na orawskim zamku sprawował w latach 1894–1896 Paweł Esterhazy. Jego następca Jozef Palffy podjął się rekonstrukcji i remontu budowli. Po II wojnie światowej upaństwowiono dawne majątki niemieckie i węgierskie na Słowacji, a zamek przeszedł na własność państwa.
Architektura
Zamek z drugiej połowy XIII wieku zajmował najwyższą, wydłużoną część skalnego grzbietu, a jego zewnętrzny, załamany obrys pokrywał się z urwiskami, całkowicie uniemożliwiającymi dostęp z trzech stron. Początkowo tylko dolne części budynków o grubości murów 1,2 metra były kamienne, wyższe piętra zbudowane były z drewna. Zachodnia część zamku górnego kończyła się prostym murem, jego charakterystyczne zaokrąglenie dobudowane zostało dopiero w pierwszej połowie XVI wieku. We wschodniej części zamku górnego usytuowano budynek, być może wieżowego charakteru z umieszczoną wewnątrz kaplicą.
Obszar późniejszego zamku średniego zajmowało ufortyfikowane, w większości drewniane przedzamcze. Wejścia do niego broniła potężna, murowana czworoboczna wieża o wymiarach 10×9 metrów, połączona z obwodowym murem. Jej wyższe piętra mogły być również drewniane. Dostęp do zamku średniego możliwy był jedynie po schodach z drugiego podzamcza (zamku dolnego). Tam ulokowano zabudowę gospodarczą (stajnie, kuźnię itp.) chronioną początkowo przez drewniano – ziemne obwarowania. Przed zamkiem średnim mógł funkcjonować jeszcze niższy mur parchamu, lecz w formie murowanej nie pojawił się on wcześniej niż w XIV wieku.
W pierwszym trzydziestoleciu XV wieku zamek dolny otrzymał kamienne mury obronne na miejscu starszych drewnianych obwarowań. Następnie w drugiej połowie XV wieku Korwin w zachodniej części zamku średniego zbudował nowy, reprezentacyjny, jednopiętrowy pałac. Miał on dwa krótkie skrzydła, był podpiwniczony i częściowo sklepiony. Piętro posiadało drewniany ganek łączący go z czworoboczną wieżą (przystosowana wówczas również do celów mieszkalnych), natomiast wejście do pałacu prowadziło od strony dziedzińca na poziomie przyziemia. Pomiędzy wieżą a pałacem znajdowała się zaopatrzona w zwodzony most brama na zamek średni. W czasach Korwina rozbudowano także zamek dolny, wznosząc między innymi południową basztę podkowiastą (tzw. Wieżę Archiwów). Flankowała ona bramę wjazdową (umieszczoną na miejscu dzisiejszej trzeciej bramy), przed którą w skale wykuto przekop.
Na początku XVI wieku w zachodniej części górnego zamku zbudowano półokrągłą wieżę z otworami strzelniczymi, przebudowano też istniejące budynki wzmacniając mury po stronie północnej i dobudowując wschodnie skrzydło z klatką schodową. Na średnim zamku, na miejscu dawnego parchamu do 1539 roku stanęły dwie okrągłe, piętrowe baszty ogniowe, mieszczące w sumie 11 stanowisk artyleryjskich. Następnie w latach 1540-1545 powstał nowy, reprezentacyjny pałac we wschodniej części, który do dziś jest nazywany imieniem jego fundatora Jana z Dubovca. Jego wysokie przyziemie częściowo wpuszczono w wyciosane w skale podłoże i zasklepiono. Reprezentacyjne i mieszkalne piętra otrzymały płaskie drewniane stropy i okienne wykusze.
W 1543 roku zbudowano nową bramę, dzisiejszą tzw. drugą bramę, której zachodnia część otrzymała formę zaokrąglonej baszty. Nowe mury obronne połączyły ją z istniejącą już bramą dolnego zamku, tworząc długą drogę wjazdową, zakręcającą o prawie 180 stopni wokół baszty południowej (Wieży Archiwów). W drugiej połowie XVI wieku korytarz bramny został jeszcze raz przedłużony poprzez wzniesienie pierwszej, najbardziej na zachód wysuniętej bramy, natomiast południowa i południowo – zachodnia część muru zostały znacznie pogrubione, dając możliwość umieszczenia w nim kazamat.
W czasach Franciszka Thurzo ostatecznie znikły z zamku górnego drewniane przybudówki, a mocno już przegniłe, drewniane schody do górnego zamku zostały zastąpione kamiennymi. Franciszek rozwiązał również problem braku wody, od wieków trapiący zamek Orawski. Najpierw pod podłogą jednego z pomieszczeń górnego zamku wykuto zbiornik w skale, do którego poprzez system rynien spływała woda z dachów. W dalszej kolejności na dziedzińcu średniego zamku została wykuta 70-metrowej głębokości studnia. Wydobyte z niej kamienie wykorzystano przy wznoszeniu kolejnych obiektów, głównie na słabo dotąd zabudowanym dziedzińcu dolnego zamku. Wzdłuż jego zachodniego muru stanął ciąg piętrowych budynków mieszkalnych, dziś zwanych pałacem Thurzonów. W niższej części zamku dolnego zbudowano stajnie.
Stan obecny
Dziś zamek Orawski to kompleks średniowieczno-renesansowych i barokowych budowli uformowanych w zamek górny, średni i dolny. Najstarszą częścią jest zamek górny, który niestety najbardziej ucierpiał w czasie pożaru z XIX wieku, przez co nie zachował oryginalnego układu pomieszczeń. Poniżej znajduje się zamek średni, gdzie wyróżnia się czworoboczna wieża i zabudowania dwóch średniowiecznych tzw. pałaców, wzniesionych przez Jana z Dębowca i Jana Korwina. Najniżej położony jest zamek dolny z pałacem Thurzonów, barokowym kościołem i wieżą. Obecnie zamek pełni rolę pamiątki narodowej i muzeum. Prezentowana jest w nim historia samego zamku, jednak najbardziej szczegółowo pokazano epokę Turzonów i czasy komposesoratu. Jest też ekspozycja przyrodnicza oraz etnograficzna Orawy. Godziny otwarcia i ceny biletów sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.