Historia
Kościół farny dla miasta Nová Baňa (Nova Montanÿa Schewnyche w 1337 roku, Konigisperg w 1346 roku, Nowa Banya w 1449 roku) został wybudowany w drugiej połowie XIV wieku, zapewne w związku z uzyskaniem przez osadę Štiavnica („villa Seunyche”) przywileju miejskiego i jej szybkim rozwojem, po połączeniu z młodszymi osadami górniczymi. Wzniesiono go na miejscu małej kaplicy z XIII stulecia, która okazała się niewystarczająca dla wzrastającej liczby mieszkańców i ich ambicji posiadania reprezentacyjnej świątyni. Gotycką budowlę odnotowano w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1391 roku („ecclesia parochialis”).
Podczas wojen z XV wieku kościół został wraz z całym miastem dwukrotnie spalony. Po raz pierwszy w 1433 roku przez Husytów, w trakcie zbrojnej wyprawy na tereny Górnych Węgier, następnie w 1442 roku przez wojska stronników polskiego króla Władysława, w takcie walk o tron z królową Elżbietą i Władysławem Pogrobowcem. Odbudowę kościoła przeprowadzono w drugiej połowie piętnastego wieku, po uspokojeniu sytuacji wewnętrznej królestwa.
W 1664 roku, gdy miasto zajęli Turcy, świątynia została wpierw przekształcona na stajnie, a następnie po paru latach prawie całkowicie zrujnowana, na skutek spalenia w momencie wycofywania się muzułmanów. Wyludnione miasto do odbudowy kościoła przystąpiło dopiero w latach 1725-1729, kiedy to przy okazji powiększono korpus do formy trójnawowej bazyliki. W XIX i XX wieku prowadzono już przy kościele tylko mniejsze modernizacje i prace remontowe.
Architektura
Kościół zbudowany został w wąskiej dolinie, zamkniętej pomiędzy dwoma strumieniami, na lekkim stoku opadającym ku południowi, ku rzece Hron. Stanął on na krańcu mocno wydłużonego placu rynkowego, którego przeciwną, południową część ograniczał kościół szpitalny św. Elżbiety, a środkową część zajmował gotycki ratusz. Pierwotnie kościół posiadał formę jednonawową, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Architektura zewnętrzna wschodniej części kościoła charakteryzowała się równomiernie rozłożonymi przyporami i umieszczonymi między nimi gotyckimi oknami ostrołukowymi. Okna były obustronnie rozglifione i wypełnione maswerkami. Nawa posiadać mogła przypory co najwyżej w narożnikach, a być może była ich całkowicie pozbawiona. Okna w nawach zwyczajowo były mniejsze od tych w lepiej doświetlanym prezbiterium, ale zapewne też miały już formę ostorłuczną. Wnętrze prezbiterium zapewne było przykryte sklepieniem, w przęsłach prostokątnych krzyżowo – żebrowym, we wschodnim wieloboku sześciodzielnym. Nad nawą najpewniej znajdował się płaski strop lub otwarta więźba dachowa.
Stan obecny
Nowożytne przebudowy w znacznym stopniu zatarły pierwotną, średniowieczną formę kościoła, zwłaszcza w obrębie korpusu nawowego, który w średniowieczu nigdy nie był trójnawową bazyliką. Z oryginalnych partii zachowały się mury obwodowe prezbiterium wraz z przyporami i częściowo oknami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.