Historia
Kościół św. Elżbiety ufundowany został pod koniec XIV wieku przez królewskiego urzędnika Henzmanusa (Hermannusa) Izenrinkela, przy szpitalu dla starszych i kalekich górników. Administratorem kościoła i szpitala był wybierany kapłan (magister xenodochii), który otrzymywał roczną pensję w wysokości 40 guldenów i był wyjęty spod władzy miejscowego proboszcza. Utrzymanie kościoła zapewnił król Zygmunt Luksemburski, który aktem z 1393 roku podarował szpitalowi sąsiednią wieś Brehy wraz ze wszystkimi jej pensjami.
W XVI wieku kościół miał się znajdować w dobrym stanie, był należycie utrzymany i stosunkowo bogato wyposażony. Administrujący nim księża w okresie reformacji zaczęli się skłaniać ku nowemu wyznaniu, dzięki czemu najdalej w 1561 roku budynek znajdował się już w rękach protestantów. W 1664 roku Nová Baňa zdobyta została przez Turków, którzy budynek kościoła przeznaczyli na meczet. Zajmowali miasto przez kilka lat, a w chwili odejścia podpalili kościół wraz z innymi zabudowaniami, co między innymi doprowadziło do zawalenia sklepienia. W ręce chrześcijan kościół powrócił i został wyremontowany w 1667 roku, przy czym początkowo zajęła go społeczność protestancka. W toku kolejnych, naznaczonych antyhabsburskimi powstaniami lat, kilkukrotnie przechodził z rąk do rąk. Katolicy odzyskali go ostatecznie dopiero w 1706 roku.
W 1810 roku kościół został częściowo zalany na skutek wylania wezbranego strumienia. Po przeprowadzeniu koniecznych napraw, następnie w 1825 roku odnowiony miał zostać dach. W 1848 roku, na skutek zniesienia pańszczyzny, wieś Brehy została zabrana z majątku kościoła. Brak dochodów sprawił, że w drugiej połowie XIX wieku budowla popadła w zaniedbanie. Dopiero w 1893 roku, dzięki zbiórce pieniędzy i pomocy rady miejskiej, budynek został poddany remontowi. Dalsze renowacje kościoła prowadzono w 1944, 1948 i 1960 roku.
Architektura
Kościół powstał jako nieduża, jednonawowa budowla, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium o tej samej szerokości co nawa i prostokątnym aneksem po stronie południowej. W tym ostatnim umieszczono zakrystię na parterze, natomiast na piętro poprowadzono schody osadzone w wieżyczce między ścianami nawy i zakrystii. W zachodniej fasadzie kościoła umieszczono ostrołuczny, profilowany portal wejściowy, okulus wypełniony czterolistnym maswerkiem i herb fundatora Henzmana Izenrinkela, ponad którym przepruto wąski otwór okienny doświetlający poddasze. Pozostałe okna uzyskały ostrołuczne zamknięcia i obustronne rozglifienia. Prezbiterium od zewnątrz wzmocniono przyporami, dzięki czemu wewnątrz można było założyć sklepienie krzyżowo-żebrowe.
Stan obecny
Kościół od strony zewnętrznej w większości zachował gotycką formę, jedynie wieżyczka na kalenicy dachu jest barokowa. W fasadzie zachodniej widoczny jest gotycki portal, maswerkowy okulus oraz herb fundatora kościoła. Obecne sklepienie wewnątrz kościoła jest renesansowe i pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. Architektura ołtarza pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku, ale jego najstarszą częścią jest polichromowana snycerka z końca XVI wieku, przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę. Średniowieczne zabudowania szpitala nie zachowały się.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Stredáková K., Kostolík svätej Alžbety, „Novobanské noviny”, 8/2021.