Historia
Nitra jest jednym z najstarszych ośrodków osadniczych na ziemiach słowiańszczyzny. Najstarsza wzmianka o niej dotyczy 828 roku, kiedy wyświęcono tu pierwszy murowany kościół. W tamtym okresie na wzgórzu zamkowym istniał gród, będący jednym z dwóch głównych ośrodków państwa Wielkomorawskiego, a od 880 roku siedzibą biskupa. Średniowieczny zamek powstał na miejscu grodu już po podboju węgierskim. Dokładna data nie jest znana, lecz prawdopodobnie nastąpiło to w XI stuleciu. Był on własnością królewską, stolicą komitatu oraz udzielnego księstwa nitrzańskiego, a od początku XII wieku odnowionego biskupstwa.
W 1241 roku zamek oparł się najazdowi mongolskiemu, za co król Bela IV nadał Nitrze status wolnego miasta królewskiego i liczne przywileje. W 1288 roku Władysław IV nadał zamek wraz z miastem kurii biskupiej. Od tego momentu aż do 1848 roku Nitrzanie pozostawali poddanymi biskupów. W 1271 roku zamek został mocno uszkodzony podczas oblężenia przez czeskiego króla Przemysła Ottokara II. Odbudowany, został po raz kolejny zdobyty, wpierw w 1311 roku, a następnie w 1317 roku przez Mateusza Csáka, który zniszczył miasto, mszcząc się za rzuconą na niego ekskomunikę. Po upadku możnowładcy w 1321 roku zamek wrócił w ręce biskupie i rozpoczęła się jego odbudowa. Kolejne przebudowy miały miejsce za panowania Zygmunta Luksemburczyka, a następnie w drugiej połowie XVI wieku. Ta druga prowadzona już była w oparciu o renesansowe fortyfikacje bastionowe.
W 1663 roku zamek poddał się bez walki wojskom tureckim, lecz w rok później odbili go Austriacy. W związku z zagrożeniem tureckim w latach 1673-1674 zamek przebudowano w nowożytną twierdzę. Turcy nie szturmowali już nigdy więcej Nitry, lecz na początku XVIII wieku zdobyły ją wojska Franciszka Rakoczego, ponownie poważnie uszkadzając zamek. Późniejsze barokowe i klasycystyczne prace budowlane gruntownie przekształciły zamkowe zabudowania, a zwłaszcza biskupi pałac.
Architektura
Gród a następnie zamek w Nitrze wzniesiono na wzgórzu górującym prawie 60 metrów nad miastem. W drugiej połowie IX wieku pierwotne drewniane obwarowania zastąpiono ziemnym, ale oblicowanym kamieniami wałem, który otoczył obszar o kształcie zbliżonym do trapezu o wymiarach 320 x 300 metrów. Wiadomo, iż we wczesnym średniowieczu wewnątrz obwarowań znajdował się romański kościół, a następnie biskupi pałac. Do znajdującego się na szczycie wzgórza grodu przylegało rozległe podgrodzie, zajmujące obszar około 15 ha.
Około połowy XI wieku po pożarze stary wał wielkomorawski zastąpiono nowym o konstrukcji skrzyniowej, szerokim u podstawy aż na 21 metrów, a następnie na przełomie XI i XII wieku nowoczesnym jak na tamte czasy murem wzniesionym z kamieni łączonych wapienną zaprawą, zwieńczonym chodnikiem obronnym oraz krenelażem. W okresie tym rozbudowie uległ także pałac biskupi, składający się z kilku skrzydeł o bliżej nie znanym wyglądzie.
W pierwszej połowie XIV wieku, między 1328 a 1335 rokiem w ramach odbudowy ze zniszczeń wojennych na terenie zamku stanęła nowa gotycka katedra, wstawiona między starszy romański kościół a północną kurtynę muru obwodowego. Po jej zachodniej stronie do połowy XV wieku wzniesiono wieloskrzydłowy gotycki pałac biskupi z centralnie usytuowanym dziedzińcem. Oddzielenie szczytowej części wzgórza od reszty terenu spowodowało wydzielenie na nim dwóch odrębnych podzamczy, każdego z osobną bramą wjazdową, przy czym całość założenia w XV stuleciu osiągnęła kształt zbliżony do trójkąta. Wschodnie podzamcze zapewniało dostęp do części zamku z kościołami, zastawione było także mniejszymi budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Jego obronę stanowiły czworoboczne baszty, w tym nieregularna zwana Wasylową, umieszczona we wschodnim narożniku. Była ona punktem styku dwóch kurtyn murów. Południowa ciągnęła się równolegle do fosy, a północna wzdłuż urwiska wzgórza. Zachodnie podzamcze broniło dostępu do części pałacowej zamku. Jego mur obronny zaopatrzony był w baszty cylindryczne, otwarte od strony wewnętrznej. Na dziedzińcu znajdowała się studnia o głębokości 42 metrów. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła fosa o 10 metrach szerokości, wzmocniona kamiennymi ścianami o wysokości 5-6 metrów.
Stan obecny
Szereg modyfikacji jakie zamek przeszedł przez wieki całkowicie zmieniły jego pierwotny wygląd. Najbliżej pierwotnego stanu znajduje się część muru zamkowego, kwadratowa Wieża Wasyla, a także bazylika św. Emerama. Widoczna jest również fosa o gotyckim rodowodzie. Zamek udostępniony jest dla zwiedzających, łącznie ze znajdującym się w nim muzeum diecezjalnym. Wejścia do niego, do bazyliki, kazamat i na kościelną wieżę możliwe są od poniedziałku do piątku o konkretnych godzinach: 9.30, 11.00, 12.30, 14.00, 15.30 i 17.00, natomiast obszar zamku bez zwiedzania wnętrz otwarty jest codziennie w godzinach od 9.00 do 19.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.