Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o osadzie Most odnotowana została w 1283 roku, kiedy to nazwana została Pruck. Murowany kościół został w niej zbudowany około trzeciej ćwierci XIII wieku. Posiadał stosunkowo duże rozmiary i rozwinięty układ przestrzenny, odpowiadający wielkości wsi, ale detale architektoniczne bez większych aspiracji. Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w 1315 roku, gdy miał on być poddany remontowi lub rozbudowie („pro constructura ecclesie Sancti Thome de eadem villa Pruk”). W tym samym dokumencie wymieniony został także komes Karol, syn Karola („Karolus, filius comitis Karuli de Pruk”), do którego należała wieś, oraz posiadający ją wcześniej komes Belye. Kościół miał więc pierwotnie świeckich patronów, po wymarciu których został nim król.
W 1335 roku Most został nadany przez króla Karola Roberta wójtowi bratysławskiemu Jakubowi II z bogatego rodu Jakubovców. Z okazji tej w dokumentach wymieniono „ecclesia lapidea quae in eadem sub honore beati Thomae Apostoli”. Cztery lata później Jakub uzyskał potwierdzenie nadania, które pozostało trwałą własnością jego rodu. Zapewne w związku z tymi wydarzeniami kościół św. Tomasza poddany został pierwszej gotyckiej przebudowie, w ramach której wstawiona została empora i założone nowe sklepienie w podwyższonym prezbiterium. W kolejnym etapie utworzone zostały gotyckie baldachimy nad bocznymi ołtarzami w nawie, gdzie zapewne członkowie rodów szlacheckich uczestniczyli w nabożeństwach i gdzie wyznaczyli miejsca na groby, ponadto wnętrze prezbiterium pokryto malowidłami, uzupełniającymi starsze polichromie z końca XIII wieku. Nie wiadomo czy przekształcenia te związane były z rodziną Jakubovców, czy posiadającymi wieś co najmniej od 1410 roku hrabiami ze Svätégo Jura.
W XVI wieku kościół poddawany był jedynie pracom remontowym. W okresie nowożytnym pierwsze poważne przekształcenia kościoła wprowadzone zostały w okresie baroku, gdy założono sklepienie w nawie. Zapewne miało to związek z remontem kościoła po zniszczeniach poniesionych w trakcie trzęsienia ziemi w 1764 roku. Przebudowa spowodowała też usunięcie średniowiecznej empory i przekształcenie części okien. W latach 1909-1910 do zabytkowej budowli dostawiono nowy, dużo większy kościół neoromański, przez co średniowieczny stał się jedynie nawą boczną i uległ częściowemu przekształceniu (między innymi w ścianie wschodniej przepruto większe okno, które zniszczyło otwór późnoromański i część fresków).
Architektura
Kościół wzniesiony został z kamienia łamanego, nie poddanego obróbce. Jedynie w niektórych miejscach zostały umieszczone w licu murów kamienie o większych, gładszych powierzchniach. Spoiny nie były kształtowane w precyzyjny sposób, gdyż prawdopodobnie od początku spodziewano się otynkowania elewacji (tynk miał za zadanie zakryć nierówności w strukturze muru). Kościół powstał jako budowla jednonawowa na planie dość mocno wydłużonego prostokąta, z krótkim, czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej i smukłą wieżą na osi elewacji zachodniej, zwieńczoną ostrosłupowym hełmem. Żadna z części nie została opięta przyporami. Oświetlenie zapewniały niskie szczelinowe okna o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach wnęk. Wejście pierwotnie znajdowało się w południowej ścianie, gdzie mieścił się półkolisty portal o szerokości 1,1 metra i sfazowanych ościeżach. Prezbiterium pierwotnie było przykryte jednym przęsłem ceglanego sklepienia krzyżowego bez żeber. Sklepień nie posiadała w średniowieczu ani nawa kościoła, ani pomieszczenie w przyziemiu wieży.
W pierwszej połowie XIV wieku w zachodnią część nawy wstawiona została empora patronacka, doświetlana od północy i południa w przyziemiu okrągłymi oknami. Ponadto w prezbiterium założone zostało nowe sklepienie krzyżowe, odtąd wzmocnione żebrami. W tym celu podwyższono o około 1,2 metra mury obwodowe. Żebra w przekroju uzyskały kształt prostego klina z wyżłobieniem, w narożach zakończonego skośnymi podcięciami. W miejscu przecięcia żebra spięto okrągłym zwornikiem zdobionym płaskorzeźbioną rozetą z kilkoma rzędami liści. Żebra opuszczono na ściany w narożnikach prezbiterium bez użycia ozdobnych konsol.
W kolejnym etapie we wschodnich narożnikach nawy, po bokach arkady tęczy utworzone zostały dwie konstrukcje baldachimowe na rzucie kwadratu, związane z mieszczącymi się tam ołtarzami. Powstały w stylistyce gotyckiej, ale ich genezą były romańskie cyboria, a także wzorce południowoniemieckie z początku XIV wieku (katedra ratyzbońska). Baldachimy uzyskały sklepienie krzyżowo – żebrowe, osadzone na wspornikach ściennych i pojedynczych, wielobocznych filarach od strony środka nawy. Konstrukcje te uzupełniono otynkowanym murem nad kamiennymi, ostrołucznymi, profilowanymi arkadami, z poziomą, prostą krawędzią na górze. Celem doświetlenia wnętrza baldachimów wykonano nowe otwory okienne we wschodniej części bocznych ścian nawy. Południowe miało ostrołuczne zamknięcie i maswerkowe wypełnienie, natomiast północne nietypową formę o kształcie trapezu, bardziej charakterystyczną dla architektury świeckiej. Wraz z budową baldachimów wnętrze prezbiterium pokryto barwnymi malowidłami.
W trakcie przebudowy z XIV wieku przekształcone zostało w stylistyce gotyckiej południowe okno prezbiterium. Jego powiększenie związane było z nową nastawą ołtarza i koniecznością jego doświetlenia, natomiast zasłonięte okno wschodnie najwyraźniej utraciło wówczas swoją funkcję doświetlającą i zostało pozostawione w pierwotnej formie. Gotyckie okna maswerkowe przeprute zostały też od północy i południa na najwyższej kondygnacji wieży. Nadano im formę dwudzielną z trójlistnymi zwieńczeniami i rozetami, przy czym rozeta północna uzyskała kształt czterolistny, wstawiony w rombową, sferyczną ramę. Ten charakterystyczny motyw był najbardziej zaawansowanym elementem obramień okien kościoła, wskazującym na związki z warsztatami bratysławskimi z końca XIV wieku. Podobną stylistycznie dekorację nadano też pastoforium w północnej ścianie prezbiterium, z wimpergą zdobioną żabkami i fialami oraz zwieńczoną kwiatonem, ujętą profilowanym obramieniem z maswerkowym fryzem.
Stan obecny
Kościół św. Tomasza był budowlą wiejską, ale reagował na rozwój sztuki w ważniejszych ośrodkach, zwłaszcza w pobliskiej Bratysławie, dzięki czemu jest dziś cennym zabytkiem architektury średniowiecza. Niestety jego sylwetka została zdominowana przez masywną bryłę nowożytnego, dostawionego od południa kościoła. Średniowieczne mury obwodowe zachowały się niemal w całości, z wyjątkiem znacznej części południowej ściany nawy, skąd zostały usunięte na początku XX wieku. Usunięto też wtedy średniowieczne tynki z elewacji, zastąpione grubą warstwą tynku cementowego. W nawie znajduje się obecnie sklepienie barokowe, przekształcona została arkada tęczy. Spośród pierwotnych otworów okiennych kilka znanych jest przynajmniej fragmentarycznie (glif i parapet szczelinowego okna we wschodniej ścianie prezbiterium, glif okna południowego prezbiterium). Z okresu gotyku zachowało się kilka okien (najwyższa kondygnacja wieży), sklepienie prezbiterium, unikalne boczne baldachimy w nawie, pastoforium w prezbiterium. Zachowane malowidła ścienne pochodzą z końca XIII wieku i z drugiej ćwierci XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Oriško Š., K výsledkom výskumu kostola v Moste pri Bratislave, „Archæologia historica”, roč. 32, č. 1, 2007.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.