Historia
Kościół we wsi Livina, pierwotnie pod wezwaniem św. Władysława, powstał jako jedna z najstarszych ceglanych budowli romańskich na terenie Ponitrza. Zbudowano go prawdopodobnie w latach 30-tych XIII wieku, a najpóźniej przed najazdem mongolskim z 1241 roku. W okresie tym osada znajdowała się wpierw w rękach rodu Branč – Lipovnickich, natomiast od 1234 roku stanowiła własność komesa Nestuša, przypuszczalnie fundatora świątyni. Jego wysokiej pozycji budowla zawdzięczać mogła bogaty jak na wiejską świątynię parafialną wystrój elewacji i detali architektonicznych, utworzonych przez wyszkoloną, sprowadzoną z południa strzechę budowlaną.
W okresie późnego gotyku, zapewne w pierwszych latach XVI wieku, kościół św. Władysława poddawany był pracom remontowym i pomniejszym przeróbkom, w trakcie których usunięto część lizen prezbiterium i utworzono nowe dekoracje malarskie. Najpewniej usunięcie uszkodzonych lizen związane był z pożarem, jaki w bliżej nieznanym okresie spustoszył budowlę. Naprawy prawdopodobnie sfinansował Damián Araňadi, po nabyciu pozbawionej właściciela wsi od króla Ferdynanda I. Po ich zakończeniu kościół otrzymał nowe wezwanie dedykowane św. Katarzynie.
Na przełomie XVII i XVIII stulecia kościół w dwóch etapach nieznacznie przebudowano w stylistyce barokowej. Zamurowano niektóre romańskie okna, a drewniany strop w nawie zastąpiono sklepieniem, co tak obciążyło cienkie mury, iż budowla zaczęła mieć problemy statyczne. Następnie w latach 80-tych XVIII wieku dobudowana została kruchta przed zachodnią fasadą. Na początku XX wieku stan kościoła był zły, zwłaszcza w części nawowej. Niestety zamiast napraw i usunięcia barokowych ingerencji powodujących problemy, zdecydowano się na rozbiórkę części budowli. W 1924 roku podjęto decyzję o gruntownej przebudowie cennego zabytku, który do tamtego czasu posiadał formę romańską ze znacznym bogactwem detali architektonicznych.
Architektura
Pierwotny kościół był niedużą romańską budowlą, składającą się z nawy o wymiarach 6 x 5,1 metra oraz węższego i niższego prezbiterium po stronie wschodniej, zamkniętego ścianą prostą. Ponadto w zachodnią część nawy wtopiona była smukła czworoboczna wieża, przewyższająca kalenicę dachu dwoma kondygnacjami. Całość wymurowano z cegieł, pomimo obfitego występowania na okolicznych terenach kamienia, co mogło być związane z udziałem warsztatu budowlanego specjalizującego się w tym materiale budowlanym. Cegły układano w wątku wendyjskim, a więc naprzemiennie wozówką i główką zwróconymi do lica. Powierzchnię wewnętrznych elewacji pokrywała cienka warstwa roztartej zaprawy murarskiej, miejscami zdobiona dekoracją malarską. Ze względu na konieczność lepszego zabezpieczenia murów od zewnątrz, tamtejsze powierzchnie pokryto dwoma warstwami tynku. Grubość murów kościoła była zróżnicowana, od około 0,7 metra w prezbiterium, gdzie ściany musiały utrzymywać sklepienie, do jedynie 0,5-0,6 metra w nawie.
Elewacje zewnętrzne kościoła posiadały bogatą dekorację plastyczną. W dolnej części ujęte były cokołem z profilowanym gzymsem, który swoim spadkiem nawiązywał do nachylenia terenu. W nawie i prezbiterium ściany rozdzielone były lizenami, pod okapem dachu połączonymi fryzem arkadkowym. Podobnie udekorowano elewacje wieży, na której fryz rozdzielił przeźrocza dwóch najwyższych kondygnacji – dwudzielne na przedostatnim piętrze, jednodzielne na najwyższym piętrze. W nawie, wysoko pomiędzy lizenami, przeprutych było prawdopodobnie pięć okien, trzy od południa i dwa od północy. Wszystkie były wąskimi szczelinami o obustronnych rozglifieniach z półkolistymi zamknięciami. Dodatkowe światło wpadać mogło od strony zachodniej przez niewielki okulus. W małym prezbiterium nietypowo utworzono aż trzy okna, po jednym w każdej ścianie. Różniły się one od okien nawy, gdyż północne i południowe nie posiadały pochyłych rozglifień, a wschodnie było rozglifione jedynie od zewnątrz. W środku wszystkie trzy znajdowały się we wnękach z półkolistymi zamknięciami, wszystkie też posiadały formę szczelinową, przy czym okno wschodnie wyróżniono największą wysokością. Wejście do kościoła znajdowało się jedynie na osi fasady zachodniej, w płytkim ryzalicie o dwuspadowym zamknięciu, w którym osadzono półkolisty portal. Portal ten posiadał formę uskokową, bez profilowania, z gładkim tympanonem, być może pierwotnie pokrytym dekoracją malarską.
Wnętrze zachodniej części nawy wypełniała empora, oparta na dwóch czworobocznych filarach, pomiędzy którymi znajdowały się półkoliste arkady. Filary były masywne, stanowiły bowiem nie tylko podporę piętra empory, ale i były konstrukcją nośną wieży. Piętro empory otwierało się na nawę również trzema półkolistymi arkadami. Nawę przykrywał drewniany strop belkowy, natomiast posadzkę tworzyła wylewka z zaprawy. W ścianie południowej utworzono cztery płytkie, półkoliście zamknięte wnęki, w dolnej części nieco zwężone i połączone gzymsami na pilastrach które je rozdzielały. Wnęki miały jedynie 13 cm głębokości. Stanowiły miejsca przeznaczone dla siedzisk lub były jedynie elementem dekoracji, bowiem ich górne partie ozdobiono malowidłami w postaci rozet.
Prezbiterium przykrywało sklepienie kolebkowe, którego czoło z uskokowym profilowaniem tworzyło zarazem arkadę tęczy. W ścianie południowej znajdowała się wnęka na sedilia, zamknięta półkoliście i pokryta malowidłem geometrycznym. W okresie gotyku we wszystkich trzech ścianach prezbiterium, na wysokości około 1,5 metra nad posadzką, utworzono rząd unikalnych dwudziestu niewielkich, czworobocznych wnęk. Siedem umieszczono w ścianie północnej, osiem w ścianie wschodniej i jedynie pięć (ze względu na sedilia) w ścianie południowej. Miały one rozmiary około 17-23 x 17-20 cm i głębokość od 26 do 29 cm. Być może stanowiły miejsca na relikwie, jako że pierwotnie posiadały zamknięcia i z pewnością nie stanowiły elementu jakiejkolwiek konstrukcji. Prawdopodobnie już w okresie romańskim wewnętrzne elewacje kościoła pokryte były malowidłami figuralnymi, utworzonymi co najmniej przy arkadzie tęczy i uzupełnianymi następnie w okresie gotyku. Wtedy też wewnętrzne wnęki okienne w nawie pokryto różnokolorowymi, podzielonymi na segmenty malowidłami, zewnętrzne wnęki ozdobiono natomiast liniami imitującymi kwadry.
Stan obecny
Do 2009 roku uważano, iż romański kościół został zburzony w 1924 roku, a na jego miejscu stoi całkowicie współczesna konstrukcja. Prace remontowe przeprowadzone do 2013 roku ujawniły jednak, iż pod klasycystyczno – neoromańską pokrywą kryją się romańskie mury nawy i prezbiterium. Bezpowrotnie zniszczona została romańska wieża oraz ściana zachodnia nawy wraz z emporą wewnątrz. Kościół został przedłużony o parę metrów ku zachodowi, mury nawy i prezbiterium podwyższono, a romańskie sklepienie w prezbiterium rozebrano. Co więcej w 1968 roku budowlę dodatkowo oszpeciła bezstylowa zakrystia po stronie południowej, której utworzenie zniszczyło jedną z romańskich wnęk w nawie. Przepadła większość średniowiecznych malowideł ściennych, po tym gdy w 1991 roku wycięte zostały tynki. Z pierwotnych detali architektonicznych kościoła zachowały się dwa okna w prezbiterium oraz dwa okna w nawie i częściowo dwa kolejne otwory nawowe. Wewnątrz w ścianie południowej nawy widoczne są trzy wnęki wraz z odrestaurowanymi malowidłami, natomiast w prezbiterium wnęka pod sedilia. Wydobyte zostały również spod tynków nietypowe proste wnęki czworoboczne w prezbiterium. W nawie pod szklanym przykryciem zobaczyć można fragment oryginalnej romańskiej posadzki. Obecnie budowla funkcjonuje pod wezwaniem św. Stefana Króla.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Najstaršia stavebná podoba kostola a jeho stredoveké premeny [w:] Kostol sv. Štefana Kráľa v Livine, Topoľčany 2016.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.