Historia
Kościół we wsi Lipovník zbudowany został około końca XII wieku lub na początku XIII stulecia, prawdopodobnie jako część założenia klasztornego, być może należącego do zakonu joannitów. Od końca XIV wieku wieś należała do rodziny Bebeków z rodu Ákošów i pełniła funkcję komory celnej, ale w tym czasie klasztor prawdopodobnie już nie istniał. W pierwszej połowie XV wieku romański korpus nawowy kościoła został przedłużony w kierunku wschodnim i zakończony gotyckim prezbiterium z zakrystią. W kolejnym stuleciu budowla przeszła w ręce protestantów, co mogło się wiązać z pierwszymi nowożytnymi zmianami wystroju. Kolejne modyfikacje miały miejsce w okresie baroku oraz w XIX wieku, gdy dostawiono północny aneks i chór muzyczny. Ponadto w 1894 roku do średniowiecznego zabytku dobudowana została wieża. W 1983 roku przeprowadzono remont kościoła, podczas którego odkryto romańskie mury.
Architektura
Romański kościół tworzyła nawa o długości około 15 metrów i wysokości 7 metrów, wzniesiona z małych kwadr jasnego tufu, łączonych zaprawą wapienną i pierwotnie nie otynkowanych. Po jej północnej stronie znajdowała się nieduża kaplica o wymiarach 8 x 7 metrów, wzniesiona w tej samej technice co korpus kościoła. W planie kaplica miała kształt zbliżony do kwadratu, ale w jej wnętrzu wschodnia część podzielona została na dwie usytuowane obok siebie półkoliste apsydy (podobnie jak w kościele w Tornaszentandrás, ale tam utworzone zostały na zewnątrz bryły). Nie wiadomo jaką formę miało romańskie prezbiterium. Być może nawa kończyła się kolejną apsydą.
Wejście do romańskiego kościoła prawdopodobnie znajdowało się w ścianie zachodniej. Od południa nawę oświetlały co najmniej trzy, a zapewne cztery okna, wszystkie niewielkich rozmiarów, szczelinowe, zamknięte półkoliście i obustronnie rozglifione. Podobne trzy okna przeprute zostały też w ścianie północnej, nie zastosowano się więc do popularnego w średniowieczu zwyczaju, by tamtą elewację pozostawiać bez otworów.
W początkach XV wieku po wschodniej stronie romańskiej nawy zbudowane zostało gotyckie prezbiterium. Utworzono je nieco niższe i węższe od starszej części, a na wschodzie zamknięto wyjątkowo płytkim wielobokiem złożonym z trzech ścian. Po północnej stronie prezbiterium całą długość jego elewacji zajęła prostokątna zakrystia. W trakcie wznoszenia prezbiterium przemurowano też znaczną część ściany południowej romańskiej nawy.
Gotycką część kościoła oświetlały ostrołuczne okna z obustronnymi rozglifieniami. Jej wnętrze przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad prostokątnym przęsłem i sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem, przy czym oba przęsła rozdzielono żebrem jarzmowym. Wszystkie żebra opuszczono na przyścienne wsporniki, a żebra diagonalne spięto okrągłymi zwornikami. Wnętrze prezbiterium pokryte zostało malowidłami figuralnymi i architektonicznymi.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się trzy ściany romańskiej nawy, w tym pełna zachodnia i północna oraz część południowej. Widocznych w nich jest sześć, obecnie zamurowanych romańskich okien. Niestety nie zachowała się dwuapsydowa kaplica północna, znana jedynie z prac archeologicznych. W całości przetrwało gotyckie prezbiterium. Od strony zewnętrznej nie przedstawia się ono zbyt ciekawie, ale wewnątrz posiada cenne malowidła, umieszczone na ścianach i zachowanych gotyckich sklepieniach. Niestety w trakcie współczesnych remontów nie zlikwidowano dużych, brzydkich nowożytnych okien w nawie. Ze średniowieczną bryłą słabo także współgra neogotycka XIX-wieczna wieża.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pomfyová B. Stredoveká sakrálna architektúra v regióne Gemer a Malohont, „Archæologia historica”, roč. 34, č. 1, 2009.
Slivka M., Zisťovací výskum v Lipovníku [w:] Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku 1990, Nitra 1992.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.