Historia
Kościół w średniowiecznej wsi Vítkovce (od 1903 roku połączonej z osadą Kuzmice) po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1332 roku, gdy miejscowa parafia płaciła 6 groszy papieskiej dziesięciny. Początki kościoła św. Stefana sięgały jednak XIII stulecia, kiedy to założona została osada. Wchodziła ona w skład majątku rodu Vítkovców (Ludanickovców), pochodzących od niejakiego Vítka, syna Sebeslava, który w 1246 roku otrzymał ziemie od króla Beli IV, w zamian za wierną służbę i boje z mongolskimi najeźdźcami. Kościół mógł wiec zostać wybudowany już około połowy XIII wieku.
Pod koniec pierwszej ćwierci XIV wieku Vítkovcy dostali się pod zarząd kasztelanów z zamku Topoľčany. Zapewne wciąż sprawowali patronat nad kościołem, odnotowanym w źródłach pisanych w 1397 roku i przebudowanym w bliżej nieznanym okresie XIV wieku (empora zachodnia, pastoforium). W 1434 roku budowla mogła zostać spalona przez husytów, którzy w tamtym roku grasowali w okolicach Topoľčan. Odbudowę przypuszczalnie przeprowadzono przy wsparciu Šebastiána Orsága, brata Michala Orsága, od 1458 roku właściciela majątku topoľčanskiego, bowiem na późnogotyckim ołtarzu w kościele umieszczony został wizerunek św. Sebastiana.
Podczas wizytacji kanonicznej z 1559 roku kościół miał się znajdować w dobrym stanie. Pod koniec XVI wieku dostał się w ręce protestantów, którzy użytkowali go do czasu rekatolizacji z 1672 roku i przeprowadzili późnorenesansową przebudowę. Choć kościół powrócił w ręce katolików, to nie odtworzono parafii, a budowlę zdegradowano do rangi filii w Jacovciach. Ponadto zła sytuacja gospodarcza i zapewne mała ilość katolików przyczyniły się do pogorszenia stanu świątyni, o czym wspominały wizytacje z 1695 i 1733 roku. Prowadzone w stylistyce barokowej prace naprawcze przeprowadzono przed 1780 rokiem, choć drewniana dzwonnica i mur przy cmentarzu nadal były w fatalnym stanie. Kolejne remonty kościoła i jego wyposażenia prowadzono w drugiej połowie XIX wieku, w 1913 i 1950 roku.
Architektura
Romański kościół był niewielką budowlą na planie krótkiego prostokąta o wymiarach wnętrza 5,6 x 4,6-4,8 metra, wyznaczonego przez mury o grubości zaledwie 0,65 metra. Po stronie wschodniej budowlę zamykała półkolista, węższa od nawy apsyda. Całość wzniesiona była z łamanego kamienia spajanego gruboziarnistą zaprawą, pokrywanego od wewnątrz i na zewnątrz rozcieranym tynkiem. W trakcie jednej z napraw tynk zewnętrzny pokryty został późnoromańskimi, geometrycznymi malowidłami pod okapem dachu, tworzącymi fryz z ułożonych jeden za drugim rombów.
Oświetlenie kościoła zapewniały drobne, wyjątkowo niskie okna o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach. Dwa takie otwory przebito wysoko w południowej ścianie nawy. Zapewne co najmniej jeden otwór doświetlał też apsydę, podczas gdy elewacja północna tradycyjnie dla okresu średniowiecza nie posiadała okien. Wynikać to mogło ze względów symbolicznych, jako że północ kojarzono z siłami zła, lub ze względów praktycznych, jeśli chciano ograniczyć zimno i przeciągi kosztem otworów w ścianie z najmniejszą ilością światła słonecznego.
Wejście do kościoła wiodło portalem utworzonym pośrodku ściany zachodniej. Prawdopodbnie pierwotnie miał on formę uskokową z półkolistym nadprożem. Wewnątrz w zachodniej części nawy, wtórnie, ale jeszcze w okresie średniowiecza, umieszczono drewnianą emporę o głębokości 2,4 metra. By ją doświetlić, w zachodniej ścianie nawy przebito małe okrągłe okienko. Ponadto przekształcony został wówczas portal wejściowy, zaś w północną ścianę nawy wstawiono gotyckie pastoforium, zamknięte dwuspadowo i zwieńczone płaskorzeźbionym krzyżem. Było ono chronione żelazną kratą.
Stan obecny
Ze średniowiecznej budowli zachowały się do czasów współczesnych trzy ściany romańskiej nawy, włącznie z dwoma pierwotnymi oknami południowymi, gotyckim pastoforium i odkrytym spod nowożytnych tynków okulusem zachodnim. Przetrwał również poddawany w okresie gotyku przekształceniom portal zachodni. Cała wschodnia część kościoła, zajmująca miejsce niezachowanej apsydy, pochodzi już z okresu renesansu. Nowożytny jest także aneks od południa oraz przypora północna, dostawiona w drugiej połowie XIX wieku po zburzeniu renesansowej zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Gažiová E., Výsledky architektonicko-historického výskumu r.k. kostola sv. Štefana kráľa v Kuzmiciach – časť Vítkovce [w:] Ranostredoveká sakrálna architektúra Nitrianskeho kraja. Zborník zo seminára a katalóg ku výstave, Nitra 2011.
Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok druhý K-P, red. A.Güntherová, Bratislava 1968.