Historia
Pierwsza wzmianka pisemna o wsi Krušovce odnotowana została w źródłach pisanych w 1235 roku, kiedy to stanowiła ona własność panów z rodu Branč-Lipovnickich. Sam kościół wzmiankowany był po raz pierwszy w 1255 roku, w dokumencie poruszającym konieczności płacenia dziesięciny papieskiej. Co prawda odnotowano go także w akcie króla Gejzy II z 1158 roku, ale informację o podarowaniu kościołowi nitryjskiemu część gruntów w Kruśovcach wraz z ufundowanym przez władcę kościołem, przekazano w falsyfikacie z XIV wieku. Informacja ta mogła dotyczyć starszej świątyni na miejscu kościoła św. Mikołaja lub drugiego kościoła ze wsi Krušovce, bowiem od 1397 roku źródła pisane wspominały o dwóch budowlach sakralnych w osadzie. Kościół św. Mikołaja prawdopodobnie zbudowany został po połowie XIII wieku, z inicjatywy rodu Branč-Lipovnickich, którzy w 1244 roku otrzymali od króla Beli IV potwierdzenie posiadania miejscowych ziem, w nagrodę za walki z mongolskimi najeźdźcami.
W okresie późnego średniowiecza kościół nie był poddawany większym przekształceniom, dobudowana została jedynie zakrystia, przekuto niżej w murach kilka ostrołucznych okien, nałożono nowe tynki i uzupełniono dekorację malarską wnętrza. W okresie renesansu mury musiały wydawać się już niestabilne, ponieważ kościół wsparto przyporami. W 1588 roku parafię krušovską zajęli ewangelicy, którzy wraz z obydwoma kościołami trzymali ją w swoich rękach aż do 1673 roku. Niespokojnemu okresowi reformacji towarzyszyły także zaniedbania w utrzymaniu kościoła św. Mikołaja. Wiadomo, iż budynek przez długi czas pozostawał nawet bez dachu.
Na początku XVIII wieku, gdy świeckimi patronami kościoła byli Frantiśek Bereni i Gaśpar Korosi, a następnie w drugiej ćwierci XVIII stulecia, budynek został wyremontowany i gruntownie przekształcony w stylistyce barokowej. Zmienione zostało wówczas także pierwotne wezwanie kościoła ze św. Mikołaja na Pannę Marię. Wewnątrz nawy założono sklepienie, przekształcono średniowieczną emporę, założono nowe sklepienie nad apsydą, elewacje pokryto nowymi tynkami, przekształcono okna oraz przeźrocza, przedłużono gotycką zakrystię. Dokumenty wizytacyjne z XIX wieku odnotowały dalsze naprawy elewacji i wymiany pokrycia gontowego w 1847 roku. W tym czasie zbudowane zostały także przedsionki przed dwoma wejściami do kościoła. Kolejne prace remontowo – budowlane prowadzono w 1877 i 1912 roku. W 2012 roku rozpoczęto kompleksową renowację zabytku.
Architektura
Kościół wybudowano na wzniesieniu górującym nad wsią i płynącą w pewnym oddaleniu po wschodniej stronie rzeką Bobravą. Wzniesiony został z cegły łączonej wapienno – piaskową zaprawą, dzięki czemu utworzyć można było bogaty i plastyczny podział elewacji, które z cegły można było znacznie łatwiej wykonać niż z obrobionego kamienia. Jedynie okna i konsole fryzu wykonane zostały z kamienia. Po wzniesieniu murów zaprawę rozprowadzano na powierzchni cegieł, na wewnętrznych i zewnętrznych ścianach budynku, tak że powstały tynkowane płaszczyzny, podkreślone wygrawerowanymi liniami plastycznych fug. Budowla uzyskała imponujące jak na wiejską świątynię wymiary o łącznej długości 25 metrów. Utworzono jednonawowy korpus, na wschodzie zamknięty półkolistą apsydą, a na zachodzie połączony z dwuwieżowym masywem, którego czworoboczne wieże sięgnęły 22 metrów wysokości. Układ przestrzenny nawiązywał do trójnawowych kościołów bazylikowych z transeptem, ale był zredukowany do jednej nawy.
Na zewnętrznych elewacjach kościoła przeważał podział wertykalny, oparty na tradycji rozwiniętej z okresu wczesnoromańskiego w północnych Włoszech (Lombardia). Ściany nawy, wież i apsydy podzielne były więc wyrastającymi z profilowanego cokołu lizenami, łączącymi się pod gzymsem okapu dachu w arkadkowy fryz. W narożnikach wież i nawy utworzono szersze lizeny, ale zachowano symetrię podziału elewacji. W przestrzeniach między lizenami nawy wstawiono wysoko osadzone, wąskie, półkoliście zamknięte i obustronnie rozglifione okna, po jednym pomiędzy parą lizen. Trzema podobnymi oknami doświetlono również apsydę. Trzy górne kondygnacje obu wież przedzielono przeźroczami, ujętymi półkolistymi wnękami. Zastosowano gradację wielkości, bowiem dolne dwa poziomy przeźroczy zaprojektowano jako dwudzielne, a największe przeźrocza trójdzielne umieszczono na najwyższym piętrze.
Wejście do kościoła znajdowało się na osi fasady zachodniej. W środku romańskiego kościoła dominowała centralna prostokątna nawa, oświetlana wysoko przebitymi sześcioma oknami od północy i sześcioma oknami od południa, ze stropem belkowym o wysokości około 11 metrów. Zachodnią część wypełniała empora, wsparta na parze cylindrycznych kolumn i otwarta na nawę, od czasu późnego gotyku poprzez niewielkie okno. Apsyda nakryta była sklepieniem półkopułowym (konchą). Od nawy oddzielała ją półkolista arkada tęczy.
Ściany kościoła pokryte były późnoromańskimi i wczesnogotyckimi malowidłami figuralnymi. Wpierw postaciami świętych i Chrystusa w mandorli ozdobione zostało wnętrze apsydy i arkada tęczy, zaś od początku XIV wieku kolejne sceny figuralne umieszczano na elewacjach nawy. Między innymi w drugiej połowie XIV wieku pod romańskimi oknami północnej ściany umieszczono monumentalny cykl z motywem legendy św. Władysława, ratującego dziewicę z rąk kumańskiego wojownika. Sceny utworzone zostały przez naturalnej wielkości postacie, ujęte w obramowania z geometrycznym motywem zygzaka. Następnie w XV wieku powstał kolejny cykl malowideł, obejmujący całą południową ścianę nawy, przedstawiający między innymi postać nieznanego króla.
Stan obecny
Kościół należy do grupy najcenniejszych zabytków średniowiecznej architektury na Słowacji, przy czym obecnie posiada wezwanie Wniebowzięcia NMP. Zachował układ przestrzenny i bryłę z okresu romańskiego, choć ukryte zostały one pod płaszczem barokowych przekształceń. Prowadzone w ostatnich latach prace badawcze i renowacyjne w dużym stopniu przywróciły romański charakter północnej elewacji, gdzie spod nowożytnych tynków odkryto lizeny, fryzy, pierwotne okna. Ponadto na północnej wieży odtworzono wschodnie i północne przeźrocza. Wewnątrz kościoła zachowały się pozostałości późnoromańskich i gotyckich malowideł ściennych. Na jeden z wież wisi gotycki dzwon z 1468 roku, ozdobiony przedstawieniem lwa z mieczem w łapie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Rímskokatolícky Kostol Narodenia Panny Márie v Krušovciach, Krušovce 2015.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.