Historia
Kremnica otrzymała prawa miejskie w 1328 roku z nadania króla Karola Roberta. Następnie w źródłach pisanych odnotowana została w 1331 roku, gdy jej nazwa zapisana została jako Kremnicia, co zawdzięczano bogatym w okolicy złożom kwarcu. Cztery lata później wspomniano Cremnech, w 1342 roku Kremnycz, a w 1347 roku Cremnychbanya. Ochronę miasta w okresie tym zapewniał tzw. miejski zamek, natomiast murowane, niezależne od niego obwarowania, zaczęto wznosić pod koniec XIV wieku z inicjatywy króla Zygmunta I Luksemburczyka. Prace budowlane ukończono w stosunkowo krótkim czasie, na początku XV wieku (w 1441 roku odnotowano bramę Dolną, w latach 1442-1443 wspomniano o mennicy funkcjonującej wewnątrz murów).
Mury miejskie miały chronić ważny ośrodek wydobycia złóż metali szlachetnych oraz siedzibę królewskiej mennicy. Kremnica nie znajdowała się co prawda na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych, ale leżała wzdłuż „magna via”, co czyniło z miasta obiekt ataków. Nie został ono w średniowieczu ani razu zdobyte na skutek szturmu, choć atakowali je w 1433 roku czescy husyci. Uszkodzenia obwarowań, zwłaszcza ich drewnianych elementów, mógł natomiast spowodować wielki pożar miasta z 1434 roku. W latach 40-tych XV wieku mieszczanie stanęli po stronie Elżbiety i jej małoletniego Władysława w konflikcie o koronę węgierską, a królowa w 1442 roku mianowała na kapitana Kremnicy i innych miast górniczych dawnego husytę i najemnika, Jana Jiskrę z Brandýsa. Z tego powodu Kremnicę oblegały wojska gubernatora Węgier Jánosa Hunyady, choć były one nieskuteczne zarówno w 1449 roku, jak i w 1452 roku. Ostatecznie obrońcy pod wodzą Jana Jiskry zawarli z Hunyadym w obozie pod miastem pokój.
W pierwszych dziesięcioleciach XVI stulecia miejskie mury obronne zostały unowocześnione, poprzez przystosowanie ich do użycia broni palnej. Między innymi dwie główne bramy rozbudowane zostały wówczas o barbakany. W okresie nowożytnym obwarowania nie przechodziły większych modyfikacji, głównie za sprawą podupadnięcia miasta w XVII wieku, związanego ze spadkiem wydobycia miejscowych kruszców. Gdy w XVIII stuleciu nastąpiło ponowne ożywienie górnictwa, średniowieczne fortyfikacje były już przestarzałe. Dwie bramy miejskie oraz część murów rozebrano w latach 80-tych XIX wieku.
Architektura
Miasto usytuowano na krańcu doliny, przez którą przepływał potok Kremnicki. Obwarowania wzniesiono przy jego wschodnim brzegu, na planie zbliżonym nieco do kwadratu z kilkoma małymi załamaniami kurtyn. Teren miasta wyraźnie piął się w górę w kierunku północno – wschodnim, aż do narożnika w którym na wzgórzu usytuowany był posiadający własny obwód obronny zamek z kościołem św. Katarzyny, w dwóch miejscach połączony z obwarowaniami miejskimi. Mały ciek wodny, łączący się z potokiem Kremnickim, zabezpieczał miasto od strony południowej, natomiast od wschodu zewnętrzną przeszkodę dla napastników stanowiła fosa, prawdopodobnie nie napełniana wodą ze względu na spore nachylenie terenu.
Mur obronny w Kremnicy otaczał lokacyjne miasto górnicze o powierzchni około 4,5 ha. Jego wysokość wahała się od 5 do 7 metrów. Od strony miasta zaopatrzony był w chodnik dla obrońców, z dostępem do szczelinowych otworów strzeleckich przeprutych w prostym przedpiersiu. W południowych narożach wzmocniony był trzema cylindrycznymi basztami: Czerwoną na południowym – wschodzie, Czarną w południowo – zachodnim narożniku oraz Białą mniej więcej pośrodku. Obła baszta znajdowała się także w północno – zachodnim narożniku oraz prze murach zamku, natomiast w długości kurtyn wschodniej i zachodniej części Kremnicy umieszczono kilka baszt prostokątnych, przypuszczalnie wykuszowych, a więc otwartych od strony miasta.
Południowe baszty w dolnych kondygnacjach posiadały wąskie otwory strzeleckie, rozmieszczone na przemian z rzygaczami, na wyższych kondygnacjach małe, prostokątne, gotyckie okna zabezpieczane kratami, a także siodłowe (dwuramienne) gotyckie portale wiodące na koronę murów. Okrągła forma baszt południowych wynikała zapewne z usytuowania w kluczowych dla obronności miasta narożnikach obwarowań. Środkowa baszta Biała była natomiast jedną z najstarszych budowli obronnych Kremnicy i mogła powstać jeszcze przed budową murowanego pierścienia fortyfikacji.
Do miasta prowadziły trzy bramy: od północy brama Górna, skierowana na szlak do Martinu, od południa brama Dolna, zwrócona w kierunku Šášova i od wschodu brama Bystrzycka zwana też Małą. Wszystkie trzy bramy pierwotnie miały formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiach. Zamykane były wrotami oraz bronami, nie wykorzystywały natomiast mostów zwodzonych. W pierwszej połowie XVI wieku przed bramą Dolną wybudowany został barbakan, zabezpieczony od frontu masywną wieżą przejazdową. Dla zwiększenia obronności od strony południowej, przed zespołem bramnym wykopany został rów łączący dwa potoki. Wysunięte ku północy przedbramie otrzymała wówczas również brama Górna.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowaną częścią fortyfikacji jest kompleks bramy Dolnej z barbakanem oraz południowy odcinek murów z basztami Czarną i Czerwoną. Poza tym zachowała się duża część wschodniego odcinka i część północnego. Mury wkomponowane w zabudowę widoczne są również od strony zachodniej. Spośród baszt prostokątnych przetrwała tylko jedna, zwana obecnie Franciszkańską, która stała się częścią barokowego zespołu klasztornego i została zaadaptowana na jego potrzeby. W wieży barbakanu mieści się centrum informacji turystycznej.
pokaż basztę Czerwoną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lexikon stredovekých miest na Slovensku, red. Štefánik M., Lukačka J., Bratislava 2010.
Mencl V., Stredoveka mesta na Slovensku, Bratislava 1938.
Miňo M., Niekoľko postrehov k fortifikačným prvkom miest stredoslovenskej banskej oblasti, „Archæologia historica”, 36/2011.