Krásna Hôrka – zamek

Historia

   Zamek założony został pod koniec XIII wieku, z fundacji rodu Mariássych, właścicieli miejscowych dóbr od 1290 roku. Pierwsza pisemna wzmianka o Krásnej Hôrce odnotowana została w 1322 roku, ale wspomniano ją wówczas jedynie jako sprzedany majątek. W 1333 roku odnotowany został już sam zamek, wzmiankowany przy okazji sporów majątkowych między rodami Bebeków z Mariássymi. Do jego budowy dojść musiało wcześniej, gdyż w trakcie konfliktu majątkowego żaden z przedstawicieli rodziny nie inwestowałby w powstanie drogiej murowanej budowli. Zamek zbudowany został zapewne w celu ochrony ważnego traktu, który odchodził z Gemeru na północ w stronę Spiszu, a także jako obronna siedziba feudalna i centrum zarządzania miejscowych dóbr.
   W 1352 roku, w drodze wymiany dóbr rozstrzygającej długotrwały spór majątkowy, zamek przejęli Bebekowie, którzy władali nim aż do 1565 roku. W XV wieku starali się oni zajmować neutralne stanowisko w stosunku do zajmujących Gemer oddziałów Jana Jiskry, dowódcy służącego Habsburgom w ich staraniach o odzyskanie tronu węgierskiego dla Władysława Pogrobowca. Bebekowie na rzecz pohusyckich wojsk Jiskry utracili mniej ważne zamki Jelšava i Muráň, ale o Krásnej Hôrce przekazy pisemne nie pozostawiły informacji by była oblegana lub siłą przejęta. Podobnie nie odnotowano by zamek w Krásnej Hôrce został doświadczony przez konflikt, jaki Bebekowie wiedli po połowie XV wieku z możnym rodem Perényi. Z drugiej strony na zamku w XV wieku nie miały miejsca żadne inwestycje, nie prowadzono żadnych większych prac budowlanych, jedynie w latach 60-tych na terenie podzamkowej osady ufundowany został gotycki kościół.
   W pierwszej połowie XVI wieku, Bebekowie z typowym dla ówczesnej węgierskiej szlachty oportunizmem przychylali się do obu stron konkurujących o koronę, w zależności od tego, jak kształtowały się warunki polityczne. W Krásnej Hôrce František Bebek bił fałszywe i znacznie zdewaluowane monety, zaś obwarowania zamku znacznie rozbudował i wzmocnił, przystosowując do użycia broni palnej. Dowiedziawszy się, że Turcy za zgodą cesarza zajęli Fiľakovo, zaatakował i rozbił jego wojska pod Krásną Hôrką, a także najechał pobliskie rezydencje szlachty sprzyjającej Habsburgom. Ostatecznie jednak musiał opuścić Gemer. Utracił skonfiskowany majątek i udał się na wygnanie do Siedmiogrodu, gdzie w 1567 roku jego ród wymarł w linii męskiej.
   W drugiej połowie XVI wieku Krásna Hôrka pełniła rolę twierdzy na pograniczu tureckim. Przebudowywana była wpierw w stylu renesansowym, a następnie w barokowym. Te ostatnie zmiany przeprowadzali już przedstawiciele rodu Andrássy, którzy dziedzicznie dzierżyli Krásną Hôrke od 1642 roku, w zamian za wierność dynastii Habsburgów. Do czasu pożaru w 1817 roku zamek był zamieszkiwany. W kolejnych latach został odbudowany, a ostatni właściciel Dionizy Andrássy zmienił go w muzeum rodowe, od 1906 roku udostępnione społeczeństwu. W 1945 roku zamek został skonfiskowany przez władze Czechosłowacji i w 1961 podniesiony do rangi słowackiego zabytku kultury narodowej.

Architektura

   Zamek zbudowany został na samotnym wzgórzu, górującym nad doliną po stronie zachodniej, otwierającą się na południu na Kotlinę Rożniawską. Po stronie północnej i północno – wschodniej zamkowe wzniesienie łączyło się dość szeroką przełęczą z kolejnym wzgórzem masywu Rudaw Spiskich. Zbocza zapewniały ochronę stromymi i wysokimi stokami z trzech stron, jedynie od wschodu nieco łagodniejsze podejście umożliwiało poprowadzenia drogi dojazdowej.
   Pierwotnie średniowieczny zamek składał się z umieszczonej w najwyższym punkcie wzgórza czworobocznej wieży o wymiarach w planie 10,5 x 9 metrów i przynajmniej trzech kondygnacjach. Grubość jej murów przekraczała w przyziemiu 2 metry, a wysokość 10 metrów, choć przy tak masywnych ścianach mogła dochodzić nawet do 15-20 metrów. Wewnętrzne wymiary wynosiły 5,7 x 5,5 metra, co umożliwiało pełnienie funkcji mieszkalnej. Najniżej znajdowały się spiżarnie i magazyny, nad nimi być może pomieszczenia użytkowe, powyżej zaś izba włodarza. Do wieży od zachodu przylegał mur obronny wydzielający niewielki dziedziniec. Zamek nie posiadał typowego podzamcza, którego rolę pełnić mogła osada rozlokowana u podstawy wzgórza na południu.
   W połowie XIV wieku Bebekowie wybudowali z łamanego kamienia duży budynek mieszkalny, w planie nieco nieregularny ze względu na konieczność dostosowania do skalnego podłoża, ale zbliżony do wydłużonego prostokąta. Po rozebraniu starego muru obronnego wokół małego dziedzińca, został on wraz z wieżą mieszkalną otoczony nowym murem obronnym, w obrębie którego w północnej części wykuto w skale studnię, konieczną dla codziennego funkcjonowania mieszkańców zamku. Budynek znajdował się w południowo – zachodniej części powiększonego założenia. Od wieży-donżonu oddzielało go wąskie przejście o szerokości zaledwie jednego metra, podczas gdy jego zachodnia część wybiegała daleko poza obszar pierwotnego dziedzińca. Portal wejściowy do budynku znajdował się po stronie południowo – wschodniej, gdzie poprzedzony był zwodzoną kładką. Brama wiodąca na dziedziniec powiększonego zamku usytuowana była natomiast w północno – zachodnim narożu, tuż przy jednym z narożników podłużnego budynku. Od zachodu poprzedzało ją nieduże przedbramie z czworoboczną wieżyczką od czoła, prawdopodobnie również poprzedzoną przekopem. Aby więc dojść od wschodu do rdzenia zamku trzeba było obejść całą szczytową partię wzgórza, co odróżniało Krásną Hôrkę od wczesnych zamków usytuowanych na cyplach i odcinanych poprzecznymi przekopami.
   Podłużny budynek z połowy XIV wieku w przyziemiu podzielony był na komory gospodarcze, służące do przechowywania żywności, wina, amunicji i różnych narzędzi, przykryte sklepieniami kolebkowymi wykonanymi z lekkiego tufu. Były to ciemne pomieszczenia, do których promienie słoneczne wpadały jedynie przez wąskie, rozglifione do wnętrza okienka, które bardziej wentylowały pomieszczenia niż je oświetlały. Podłogi stanowiła udeptana glina, lecz miejscami nadal znajdowały się kawałki przyciosanej skały. W zachodniej części budynku, gdzie skała opadała ostro w dół, pod parterem znajdowała się także piwnica, przykryta jedynie stropem z prostych belek. Doświetlały ją pojedyncze otwory od południa i zachodu. Na piętrze w środkowej części znajdowała się duża sala, doświetlana z południa wysokimi oknami, w których wnękach znajdowały się kamienne sedilia, pierwotnie kryte drewnianymi deskami. Okna początkowo były wąskie, lecz w późniejszym okresie średniowiecza uległy poszerzeniu, aby zapewnić więcej światła kosztem obronności. Salę przykrywał drewniany strop z profilowanymi belkami, natomiast ogrzewanie zapewniał kominek osadzony w ścianie północnej. W zachodniej części piętra mieściła się mniejsza, ale przykryta kolebką komnata, również ogrzewana kominkiem. Podobnej wielkości komnata mieściła się również na piętrze wschodniej części budynku. Została ona skomunikowana gankiem ze starszą wieżą mieszkalną.
   W pierwszej połowie XVI wieku gotycki rdzeń zamku otoczono nową linią masywniejszych murów na planie zbliżonym do trójkąta, w zasadzie powtarzających kształt zamku górnego. W ten sposób powstał obwód fortyfikacji przystosowanych już do użycia broni palnej, z trzema podkowiastymi basztami w narożnikach. Najmasywniejsza była wydłużona baszta południowa, panująca nad drogą wiodącą do zamku. Najmniejsze rozmiary uzyskała natomiast baszta utworzona w miejscu najlepiej chronionym przez kształt terenu, w narożniku północno – zachodnim. Połączono ją od południa z podłużnym, trapezowatym budynkiem bramnym, poprzedzonym zwodzonym mostem ponad krótkim przekopem. Przy baszcie północno – zachodniej droga zakręcała i poprzez poprzeczną ścianę z kolejną bramą wiodła na wschód, wąskim przejściem pomiędzy murem obronnym a podstawą skały zamku górnego, aż do niedużego dziedzińca przy baszcie północno – wschodniej. Na południe od niej, za kurtyną muru o grubości około 2 metrów, w odległości 5-7 metrów wzniesiono kolejny mur o grubości 1 metra, a przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono ubitą ziemią, tworzącą szeroki taras dla dział zwróconych w przedpole zamku. Wąską przestrzeń pomiędzy tarasem a skałą zamku górnego pozostawiono na ostatni etap drogi dojazdowej do XIV-wiecznego pałacu, przy czym zachodnią część tego ostatniego w pierwszej połowie XVI wieku podwyższono, nadając mu formę wieżową.

Stan obecny

   Zamek zachował się do czasów współczesnych i uchodzi za jeden z najlepiej utrzymanych na Słowacji, choć na przestrzeni stuleci był wielokrotnie przebudowywany i częściowo zatracił wygląd budowli obronnej. Dotyczy to zwłaszcza odcinka południowego, gdzie do kurtyny muru z pierwszej połowy XVI wieku dostawiono pomieszczenia mieszkalne, a podłużną basztę, czy też basteję południową przekształcono w kaplicę. Nowożytne zabudowania wyrosły również na terenie międzymurza północnego, podczas gdy zabudowania z XIV wieku zostały od zewnątrz i wewnątrz przekształcone w stylistyce renesansowej i barokowej. Z XVII wieku pochodzi dolna część zamku z drobną basztką przy bramie i ciągiem zabudowań przy murze parchamu.
   Na zamku znajduje się obecnie ekspozycja Muzeum Betliar, która dokumentuje historię i jego rozwój budowlany oraz styl życia dawnej szlachty. W chwili obecnej zamek jest jednak zamknięty do odwołania z powodu odbudowy po pożarze z 2012 roku. Dolna i środkowa część budowli miała zostać udostępniona dla zwiedzających w 2024 roku, natomiast najstarsza część górna w późniejszym terminie, ze względu na trwające jeszcze prace archeologiczne.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Menclová D., Krásna Hôrka, Bratislava 1955.

Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.