Historia
Kościół św. Gawła zbudowany został we wsi Stráže, która sięgała czasów z początków Królestwa Węgierskiego. Po raz pierwszy odnotowano ją w źródłach pisanych już w 1113 roku („villa Spectaculi”), gdy znajdowała się na granicy majątku klasztoru benedyktynów z Zoboru, wraz z pobliską wsią Krakovany („Craco”). Nazwa wsi Stráže wskazywałaby, iż początkowo zamieszkiwała ją ludność pełniąca straż przy granicy lub przy komorze celnej.
Murowany kościół parafialny wzniesiono w Strážy około drugiej ćwierci XIV wieku, a więc w czasach gdy pierwotna granica już w pobliżu wsi nie przebiegała. Zbudowano go prawdopodobnie z fundacji królewskiego urzędnika Tomáša Rufusa, między innymi kasztelana zamków Branč, Čachtice, czy Holíč, który uzyskał wieś od Karola Roberta w 1335 roku. Wykończenie budowli, w tym pokrycie wnętrza malowidłami ściennymi, przypaść już mogło jego synowi Petrowi. Wezwanie świątyni, charakterystyczne dla kościołów benedyktyńskich, mogło być związane z hipotetyczną starszą budowlą sakralną z czasów zakonników z Zoboru.
W burzliwej połowie XVI wieku kościół podupadł. Następnie przejęty został przez protestantów, którzy w pierwszej połowie XVII wieku założyli renesansowe sklepienie nad nawą. W drugiej połowie XVII wieku budowla powróciła w ręce katolików, za których spłonęła w okresie antyhabsburskiego powstania Rakoczego. Kościół odbudowano, a w 1726 roku podwyższono została jego wieża. Współczesne prace remontowe podjęto w latach 2003-2004, ale nie zostały one ukończone z powodu kłopotów finansowych. Kolejne badania poprzedzające naprawy miały miejsce w 2010 roku.
Architektura
Wczesnogotycki kościół utworzyła nawa na planie prostokąta, nieco węższe prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej oraz stosunkowo niska, masywna wieża na rzucie zbliżonym do kwadratu. Zakrystia o sporych rozmiarach nietypowo dobudowana została po południowej, a nie północnej stronie prezbiterium.
Od strony zewnętrznej, ze względu na sklepienie, przyporami opięte zostało jedynie prezbiterium. Zakrystia choć także podsklepiona, miała mury sporo niższe, jej elewacje pozostawiono więc bez podparcia. Mury kościoła przedzielono ostrołucznymi, obustronnie rozglifionymi oknami, w prezbiterium wypełnionymi dwudzielnymi maswerkami. Zgodnie z często stosowaną średniowieczną praktyką, elewację północną pozostawiono całkowicie bez otworów. Wejście do kościoła wiodło dwoma ostrołucznymi, profilowanymi portalami: południowym w nawie i zachodnim w przyziemiu wieży. Bogatsze profilowanie uzyskał portal południowy, dodatkowo osadzony w wysokiej, prostokątnej wnęce o profilowanym obramieniu.
Wewnątrz tradycyjnie nawa przykryta była drewnianym stropem, a prezbiterium podsklepione. Sklepienie podzielono na prostokątne przęsło krzyżowo – żebrowe oraz wschodnie zamknięcie ze sklepieniem w układzie sześciodzielnym, z żebrami spiętymi zwornikiem z tarczą herbową fundatora kościoła. Podobnym zwornikiem spięte zostało także sklepienie w zakrystii, która połączona została z prezbiterium portalem dwuramiennym (siodłowym). Obok portalu w ścianie południowej utworzono wnękę – siedzisko (sedilia) ze zwieńczeniem łukiem odcinkowym.
Stan obecny
Obecnie nowożytne elementy najbardziej zniekształcają od strony zewnętrznej nawę oraz wieżę, podwyższoną XVIII-wieczną wieloboczną nadbudową i hełmem. W nawie zmodernizowane zostały niestety wszystkie okna. Oryginalne gotyckie okna włącznie z maswerkami zachowały się w części prezbiterialnej. Przetrwały też dwa gotyckie portale wejściowe oraz portal gotycki łączący prezbiterium z zakrystią. W prezbiterium widoczna jest wnęka pod sedilia, sklepienie krzyżowo – żebrowe, a także relikty średniowiecznych malowideł ściennych. Gotyckie sklepienie zachowało się również w zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.